Dudziński, Tomasz Opanowanie Grajewa przez podziemie niepodległościowe 8–9 maja 1945 r. "Studia Łomżyńskie", 21, 2010, s. [151]-163 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. STUDIA ŁOMŻYŃSKIE tom XXI ŁOMŻA 2010 TOMASZ DunZIŃSKI (Grajewo) Opanowanie Grajewa przez podziemie niepodległościowe 8-9 maja 1945 r. 8.05.1945 r. to dzień uznawany za koniec II wojny światowej w Europie. Nie­ wielu z mieszkańców naszego regionu wie jednak, re gdy w Berlinie Niemcy podpi­ sywały akt bezwarunkowej kapitulacji, a w powietrzu rozlegały się strzały na wiwat, to w Grajewie rozlegały się strzały, których efektem było krótkotrwałe wyzwolenie Grajewa spod władzy komunistów. Tereny ówczesnego powiatu szczuczyńskiego zostały wyzwolone spod okupa­ cji niemieckiej już w styczniu 1945 r. Niestety, wraz z wojskami sowieckimi na teren powiatu wkroczył nowy system władzy, którego jednym z elementów był aparat bezpieczeństwa, w którym ważną rolę pełniły Powiatowe Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego. Jeden z takich urzędów został także zlokalizowany w Grajewie. Umac­ niający się na zajętych przez wojska sowieckie terenach polscy komuniści za głów­ nych swych przeciwników uznali władze polskie w Londynie oraz członków organi­ zacji niepodległościowych. Żołnierzom AK i innych formacji podziemnych zarzuca­ no działanie na szkodę państwa i niechęć do ZSRR. Nasilały się aresztowania, a wie­ lu z zatrzymanych po brutalnym śledztwie zostało skazanych na karę śmierci lub długoletnie więzienie. Z kolei miejscową ludność , nawet niezwiązaną z podziemiem, dotykały liczne kontyngenty oraz rekwizycje, rozpoczęto również pobór do wojska roczników 1920--1925. Nie o taką Polskę , kontrolowaną i zależną od ZSRR, walczyli przez lata okupa­ cji członkowie organizacji podziemnych zarówno tych AK-owąkich, jak i NSZ­ owskich. Tym bardziej, re nadal żywe były w pamięci miejscowej ludności wyda­ rzenia z okresu tzw. pierwszego Sowieta (wrzesień 1939--czerwiec 1941). Mając do Czynienia z rabunkami i zbrodniami dokonywanymi przez wojska sowieckie i po- 152 TOMASZ DUDZIŃSKI magających im w tym instytucjami nowego, komunistycznego państwa, kontynu­ owali oni walkę zbrojną. W wyniku takiego, a nie innego postępowania władzy lu­ dowej, komendant okręgu białostockiego ppłk Władysław Liniarski ,,Mścisław"l 2 doszedł do przekonania, 'Że zaczyna się nowa okupacja . W związku z tym, nie pod­ porządkował się on rozkazowi o rozwiązaniu AK i w lutym 1945 roku zmienił na­ zwę Okręgu AK na Obywatelską Armię Kraj ową3.Głównym celem, jaki postawił przed organizacją, było prowadzenie dalszej walki o niepodległość kraju. Na początku 1945 r. do pow. grajewskiego przybył Jan Tabortowskł ,,Bruzda',4 i jako jeden z aktywniejszych przywódców nadal prowadził działalność konspiracyj­ ną w nowo powstałej organizacji, na stanowisku inspektora. Obszar jego działania obejmował Grajewo i Łomżę. Dążył on m.in. do umocnienia struktur AKO oraz przygotowania jej do zbrojnego działania w nowych warunkach i sytuacji politycz­ net Energiczne działania przyniosły oczekiwane efekty i w początkach maja 1945 r. ,,Bruzda" tak oceniał stan podległego mu terenu: Stan Obwodów pod względem or­ ganizacyjnym dobry. [. .] Luki w obsadach stanowisk uzupełniono, stany oddziałów w miarę możliwości wyrównano i zreorganizowano. Broń jest stale zdobywaną l Władysław Liniarski ps. ,,Mścisław", "Wuj", ,,Jan", Uf. 23.11.1897 r. W okresie n RP por. Wojska Polskiego. Od 1940 był komendantem Okręgu Białostockiego ZWZrAK. następnie od stycznia 1945 r. także AKO i WIN. Aresztowany 31.07.1945 r. w Brwinowie pod Warszawą. 20.05.1946 r. został ska­ zany wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie na karę śmierci zamienioną potem na 10 lat więzienia. Zwolniony z więzienia w ciężkim stanie zdrowia w 1953. Zmarł 11.04.1984 f. w Warszawie. 2 1. Kułak, Walka zbrojna na Białostocczyźnie, [w:] Walka i martyrologia narodowa w latach 1939- 1945, Nadarzyn 1997, s. 25. 3 Na przełomie września i października 1945 f. została ona następnie przemianowana na Zrzeszenie "Wolność i Niezawisłość". 4 Jan Tabortowski ps. ,,Kusy", ,,Bruzda", "Tabor", s. Jana i Wacławy Wojno-Sidorowicz, Uf. 16.10.1906r. w Nowogródku. Przedwojenny oficer WP - od 1933 f. W stopniu por. Absolwent Oficerskiej Szkoły Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej, Szkoły Podchorążych Artylerii w Toruniu i Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych w Modlinie. W okresie kampanii wrześniowej zastępca dowódcy pociągu pancer­ nego ,,Danuta", następnie uczestnik bitwy nad BZI.I.fą, Ranny dostał się do niewoli niemieckiej, z której ucieka w styczniu 1940 f. Po przekroczeniu linii demarkacyjnej znalazł się w konspiracji. Od wiosny 1940 komendant Obwodu Bielsk Podlaski, a od maja 1942 r. już w stopniu kptana inspektof Inspekto­ ratu m łomżyńskiego. 22.11.1942 r. aresztowany i osadzony w więzieniu w Łomży, z którego zbiegł w nocy z 12 na 13 stycznia 1943 r. Po tych wydarzeniach ,,Bruzda" zostaje przeniesiony do Inspekto­ ratu IV Suwalskiego. Od końca stycznia 1944 r. objął ponownie stanowisko inspektora Inspektoratu Łomżyńskiego AK. Wziął udział w akcji ,,Burza", po której został aresztowany przez funkcjonariuszy SMIERSZ, ale po raz kolejny ucieka z niewoli i ponownie obejmuje wcześniejsze stanowisko w kon­ spiracji. Ujawnił się w marcu 1945 r. i wyjechał do Warszawy, gdzie próbował rozpocząć nowe życie. W kwietniu 1950 r. wraca w szeregi konspiracji antysowieckiej. Zginął 23.08.1954 r. w irakcie akcji na posterunek MO w Przytułach. 5 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku (dalej AIPN Bi), sygn. 019/4/1, Charaktery­ styka bandy terrorystycmo-rabunkowej " Bruzdy" - "Ryby" 31. V. 1976 Białystok, s. 4 in. Opanowanie Grajewa przez podziemie niepodległościowe 8-9 maja 1945 r. 153 i kompletowaną. Ogólnie Obwody stanęły na nogi i w tym kierunku czynią dalsze 6 postępy. Wiosną 1945 r. przystąpiono do oczyszczania terenu z komunistycznych szpicli i rozbrajania posterunków MO. Między innymi 16 marca 1945 r. przez NSZ zastrze­ lony został za współpracę z NKWD leśniczy Antoni Kozikowski. 9 kwietnia 1945 r. oddział NSZ rozbił posterunek MO w Wąsoszu. W akcji tej zginął komendant tego posterunku - Stanisław Konwicki. 12 kwietnia został rozbity posterunek w Lacho­ wie. Z kolei 16 kwietnia przeprowadzono akcję na urząd gminy i posterunek MO w B argłowie, gdzie zdemolowano pomieszczenia, a dokumenty zniszczono. Pięć dni później, 21 kwietnia, oddział dowodzony przez Antoniego Kosmaczewskiego ,,Ła­ Wę,,7 uderzył na posterunek MO w Grabowie. Tam, jak stwierdzono w raporcie PUBP w Graj ewie: w wyniku lekkomyślnego postępowania komendanta i snu war­ townika banda bez jednego wystrzału wdarła się do pomieszczeń posterunku, zabra­ ła broń, zbiła milicjantów i udała się w kierunku pow. łomżyńskiego 8 • Następnego dnia doszło do zajęcia posterunku MO w Radziłowie, gdzie zabito dwóch funkcjonariuszy, w tym komendanta Wacława Dołęgowicza. W nocy z 24 na 25 kwietnia rozbito posterunek w Białaszewie. Po tych wydarzeniach milicjanci z posterunków w Zalesiu i Szczuczynie sami rozeszli się do domó~. 6 Meldunek Przewodnika Rejonu "D" mjr. Jana Tabortowskiego "Bruzdy" do Przewodnika Białostoc­ kiego Okręgu AKO ppłk. Władysława Liniarskiego " Mścisława " Z 3.5.1945 r. (cyt. za K. Krajewski, T. Łabuszewski, Białostocki Okręg AK-AKO VII 1944-VIIl1945, Warszawa 1997, s. 370. Warto przy tym pamiętać, że powiat grajewski w styczniu 1945 r. znajdował się w katastrofalnym stanie. Przez 7 miesięcy był terenem działań wojennych, a przez pięć miesięcy przechodziła przez niego linia frontu. Dodatkowo znaczna liczba członków AK i NSZ wraz z posiadanym uzbrojeniem wzięła udział w ak­ cji ,,Burza" w szeregach 9 psk AK. który stoczył z 8 na 9.09.1944 r. bitwę z oddziałami Niemieckimi w rejonie Osowych Grzęd. Po wkroczeniu Sowietów odtwarzanie struktur konspiracyjnych trzeba by­ ło zatem zaczynać od podstaw. 7 Antoni Kosmaczewski ps. ,,Ława", s. Mieczysława, ur. 19.03.1909 r. w Radziłowie. W konspiracji działał od 1940 f., pehriąc funkcje wywiadowcy. Od 1941 r. służył w Hilfspolizei. Po zakończeniu okupacji hitlerowskiej działał w podziemiu antykomunistycznym. Kierował Kedywem 2 kompanii AKO. 8 AlPN Bi, sygn. 045/1381 , Sprawozdania dekadowe kierownika PUBP w Grajewie do kierownika WUBP w Białymstoku z 1945 r., s. 33 in.; 9 Tamże , s. 33 in.; sygn. 019/82, Charakterystyka 53 nielegalnej reakcyjnej organizacji Narodowe siły Zbrojne krypt. XIII-110 na pow. grajewski woj. Białostockie, 17 XlI 1979 r. Białystok, k. 1-10.; sygn. 01919411 , Charakterystyka nr 66 nielegalnej organizacji Armia Krajowa na pow. Grajewo woj. biało­ stockie krypt. 8, k. 18--21; K. Krajewski, T. Łabuszewski , dz. cyt, s. 420-421; Dorobek powiatu gra­ jewskiego w 25-leciu PRL, Grajewo 1969, s. 16-17; S. Poleszak. Podziemie antykomunistyczne w łom­ żyńskiem i grajewskiem (1944-1957), Warszawa 2004, s. 155; M. Małachwiej, Powiatowy Urząd Bez­ pieczeństwa Publicznego wGrajewie 1945-1956, Białystok 2009, s. 32-33, mps. 154 TOMASZ DUDZIŃSKI W meldunku z 30 kwietnia przewodnik Wywiadu Obwodu - Zygmunt Mazu­ rek ps. "Kuba"lQ informował: z siedmiu posterunków milicji 6 zostało rozbrojonych i rozpędzonych przez AKO, a jeden sam opuścił swoją placówkę. Znstały jeszcze 3 placówki posterunków (Grajewo, Bełda, Rajgród). Milicja dezerteruje. Na pozosta­ łych padł blady strach. Znstał też jeden posterunek NKWD w Grajewie, który" opie- . kuje się całym Obwodem! 1.