Żródła i źródełka Janusz Panasiewicz MATERIAŁY DO DZIEJÓW TOWARZYSTWA ROLNICZEGO HRUBIESZOWSKIEGO W ARCHIWUM PA ŃSTWOWYM W ZAMO ŚCIU owarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie to unikalna organizacja przedspół- T dzielcza – dzieło naszego najwybitniejszego przedstawiciela epoki O świe- cenia, ks. Stanisława Staszica. Gdyby nie smutny epizod naszej historii, zwi ą- zany z panowaniem sowieckiej ideologii komunistycznej, istniało by nadal – rozwi ązał je dekretem prezydent Bolesław Bierut. Chocia ż wypacze ń nikt dzi- siaj nie kwestionuje, to nadal brakuje woli politycznej przeprowadzenia repry- watyzacji, która mogła by t ę organizacj ę wskrzesi ć i zapewni ć jej chocia żby byt symboliczny. Towarzystwo powstawało etapami na bazie zakupionego w 1800 r. na naz- wisko Aleksandra i Anny Sapiehów, maj ątku ziemskiego Dobra Hrubieszów. Anna była córk ą eks-kanclerza i dziesi ątego ordynata Ordynacji Zamojskiej Andrzeja Zamojskiego, a tak że uczennic ą ks. Staszica i jedyn ą ze swego ro- dze ństwa osob ą, która darzyła swego nauczyciela szczer ą przyja źni ą i zaufa- niem „biznesowym” 1. Ks. Staszic zdobywał do świadczenia ekonomiczne w Ordynacji Zamojskiej pod okiem i kierunkiem Andrzeja Zamoyskiego i zapewne jego mał żonki Konstancji z Czartoryskich, osoby niezwykle energicznej, darz ącej go pełnym zaufaniem. Wydaje si ę, że bacznie obserwował on działalno ść gospodarcz ą Ordynacji i reformy agrarne cesarza Józefa II Habsburga, pod którego pano- waniem znalazł si ę po I rozbiorze Zamo ść i Hrubieszów. Pierwsze oczynszowanie i zawarcie umowy z wło ścianami o przyst ąpieniu do instytucji Towarzystwa podpisał on jeszcze w 1812 r. 2, dotyczyło to miesz- ka ńców wsi Jarosławiec (siedziby folwarku), Putnowice (jeszcze w trakcie procesu rozgraniczaj ącego, z którego wykształci si ę jego cz ęść „towarzyska” Putnowice Górne) i male ńkiej osady Busieniec. Po zmianie systemu politycz- nego, gdy w miejsce Ksi ęstwa Warszawskiego powstało Królestwo Polskie, w 1816 r, przył ączony został do TRH podobn ą umow ą3 folwark dziekanowski z wsiami Dziekanów i Szpikołosy Staro ści ńskie. 1 Dwa lata pó źniej zakupił on dla niej na licytacji w Krakowie Dobra Szydłowiec, które doprowadził niebawem do stanu kwitn ącego. 2 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie Fundacji Sta- szica [1778] 1814-1945, (dalej APL, TRH), sygn. 246 - Hrubieszowa dóbr akta tabularne (oraz sprawa testamentu Staszica), s. 253-255, Kontrakt Donacyiny z dnia 14 Stycznia 1812 Roku. 3 APL, TRH, sygn. 246 - Hrubieszowa dóbr akta tabularne (oraz sprawa testamentu Staszica), s. 203-204, Dokument bilateralny. Janusz Panasiewicz Rok 1817 przyniósł taki sam kontrakt 4 o przył ączeniu do Towarzystwa fol- warku Pobere żany (wie ś gdzie była jego siedziba), oraz Bohorodycy i Czerni- czyna. W 1856 r. ju ż samo Towarzystwo zakupiło Szpikołosy Wójtowskie z utworzonym tam w 1808 r., przez ówczesnego wła ściciela Białoskórskiego, fol- warkiem Białoskór (obecnie Białoskóry). W 1885 r. Towarzystwo na terenie nast ępnego zakupionego folwarku Drohiczany utworzyło Koloni ę Staszic (obecnie wie ś Staszic). W 1909 r. podobnie post ąpiono z folwarkiem Teratyn – wydzielaj ąc Koloni ę Odletajka, a las przył ączaj ąc do lasów Towarzystwa. Miasto Hrubieszów z przedmie ściami Sław ęcin i Podgórze przewidywane jesz- cze w statucie ks. Staszica z 1817 r. 5 do wł ączenia w organizm Towarzystwa, ostatecznie pozostało prawnie poza jego obr ębem. Towarzystwo nie miało swego odpowiednika w całej Europie. Przypisy- wane mu uporczywie w latach PRL-u cechy utopijne s ą nie do obronienia wo- bec jego fenomenalnej żywotno ści, wynikaj ącej ze stworzenia zintegrowa- nego, samonap ędzaj ącego si ę systemu ekonomiczno-przemysłowego miasta i wsi. Ks. Staszic, pomimo że sam Hrubieszów nie wszedł w skład Towarzystwa, trwałymi wi ęzami ekonomicznymi zwi ązał ten podległy mu organizm samo- rz ądowy z Gmin ą Hrubieszów. Miasto, a konkretnie jego przedsi ębiorcy hand- lowi i przemysłowi otrzymali praktycznie darmowy 20-letni kredyt inwesty- cyjny, z którego odsetki (tylko 0,5%! – przy ówczesnej realnej rynkowej 7% warto ści takiego kredytu) pokrywały koszty obsługi prawnej i administracyjnej ponoszonej przez Towarzystwo. Kredyt ten był zabezpieczany przed marno- trawstwem i nieprawnym u życiem na hipotekach inwestorów, udzielany był do połowy warto ści hipoteki, a dodatkowo, tak jak i w całym TRH, można było przy jego pomocy wznosi ć budynki murowane i rozwija ć rolnictwo. Pula kre- dytu miejskiego była praktycznie dwa razy wy ższy od identycznej dla rolni- ków. Żaden z europejskich eksperymentów utopijnych, do których w przesz- ło ści tak ch ętnie Towarzystwo porównywano, nie miał szans na dłuższe funk- cjonowanie. Utworzony przez ks. Staszica organizm zapisał blisko półtora- wiekow ą egzystencj ę! Echo działa ń Stanisława Staszica daje si ę odnale źć w statutach TRH, które doczekało si ę wielu wa żnych monografii 6. Niemniej, nieprzebrane zasoby jego dokumentów 7, dost ępne w Archiwum Pa ństwowym w Lublinie, nadal czekaj ą na pełne rozpoznanie. Pozostaje nadal wa żny postulat badawczy sformułowany jeszcze w 1958 r. przez prof. Orłowskiego o potrzebie wydania drukiem naj- 4 APL, TRH, sygn. 246, ibidem, s. 259-261. 5 Kontrakt Towarzystwa Rolniczego wspólnego ratowania si ę w nieszcz ęś ciach mi ędzy osad ą miasta Hrubieszowa z przedmie ściami onego, tudzie ż osad ą wło ścian rolniczych gmin ę hrubieszowsk ą składaj ącemi, uło żony i podpisany przez Stanisława Staszica i in- nych członków Towarzystwa dnia 3 sierpnia 1817 r., Biblioteka Wojewódzka im. H. Ło- paci ńskiego w Lublinie, Dział Zbiorów Specjalnych, rkps nr. 1797. 6 Pomimo upływu czasu nadal zachowuj ą du żą warto ść poznawcz ą dwie prace powstałe w czasach PRL-u: H. Brodowska, Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie , Warszawa 1956; J. Duda, Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. Staszicowski model pomocy gospo- darczej dla wsi , Lublin 1994. 7 F. Cie ślak, Archiwum Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego Fundacji Staszica, „Archeion”, 1963, nr 38. 92 Materiały do dziejów Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego… wa żniejszych z nich 8. Wychodz ąc temu na przeciw został odkryty i opubli- kowany w „Archiwariuszu Zamojskim” podstawowy dokument dla tego od- wa żnego eksperymentu na polu in żynierii społecznej 9. Ostatnie lata przyniosły wa żne monografie dotycz ące samego ks. Sta- szica 10 , jednak Towarzystwo nadal nie ma swojego nowoczesnego opracowa- nia, i chocia ż sporo kwestii wydobytych zostało na światło dzienne, to jednak wci ąż wiele jest zagadnie ń nie wyja śnionych. Zespół akt TRH w Archiwum Lubelskim od wielu lat jest opracowany z punktu widzenia archiwalnego, to jednak naukowe opanowanie jego rozmiaru – 1564 j.a., 26,25 mb 11 – wymaga wysiłku zbiorowego. Nieb ędne jest równie ż opracowanie źródeł wychodz ące poza akta z lubelskiego Archiwum. Takim niewykorzystanym w pracach naukowych zajmuj ących si ę proble- matyka staszicowsk ą i Towarzystwem, pozostaje zasób archiwalny Archiwum Pa ństwowego w Zamo ściu. Id ąc śladem Ksi ęgi wieczystej Dóbr Hrubieszów Kw 172, przekazanej przez Wydział Ksi ąg Wieczystych S ądu Rejonowego w Hrubieszowie do za- sobu Archiwum Pa ństwowego w Zamo ściu, okazało si ę, że w Archiwum zna- lazła si ę cała partia tych ksi ąg z terenu powiatu hrubieszowskiego. Rozpocz ęto penetrowanie tego zasobu pod k ątem zwi ązków z Towarzystwem. Z systema- tycznie porz ądkowanego zasobu wydobywane s ą z zapomnienia kolejne wa żne dokumenty, owocuj ąc kolejn ą publikacj ą12 . Poszukiwania dotycz ące najstarszych okresów powinno si ę prowadzi ć w ksi ęgach hipotecznych miejscowo ści nale żą cych do TRH jak i z nim s ąsiaduj ą- cych, oraz na mapach. Sygnalizowan ą ju ż drobn ą sensacj ą s ą okoliczno ści po- nownej sprzeda ży folwarku z drugiej cz ęś ci zakupionych Szpikołos. Dzisiaj ju ż wiemy, że wzbudziło to tak że zainteresowanie carskich kontrolerów i pos- tawienie zarzutów o działania niezgodne ze statutem (zaci ągni ęcie kredytu na zakup!). Nie zbadane s ą reguły „rozparcelowania” folwarków Drohiczyny i Te- ratyn, które warto rozpozna ć po k ątem bada ń nad TRH. Podobnie przedstawia si ę problem sporów s ąsiedzkich i zwi ązanych z nimi regulacji granic, których na jego obwodzie było kilka. Nie nale ży ulega ć iluzji, że histori ę TRH napisze si ę na podstawie zamoj- skiego zasobu, i nie zmieni ą tego pojedyncze artykuły, które zacz ęły si ę ukazy- wa ć. Jednak że pewne aspekty jego działalno ści mo żna tu rozpozna ć szczegó- łowo. Dotyczy to na przykład: - badania zasi ęgu terytorialnego i rozdrobnienia u żytków rolnych wsi Czer- niczyn w 1811 r., 8 H. Brodowska, op.cit. ; R. Orłowski, Recenzja , „Rocznik Lubelski”, t. 1, Lublin 1958, s. 256-259. 9 J. Panasiewicz, Umowa kupna – sprzeda ży dóbr Hrubieszów z 30 marca 1800 r., Archiwariusz Zamojski”, Zamo ść 2006, s. 7-18. 10 Z. Wójcik, Stanisław Staszic organizator nauki i gospodarki , Kraków 1999; tego ż, Stanisław Staszic , Radom 2008. 11 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie i jego oddziały w Chełmie, Kra śniku i Radzyniu Pod- laskim. Przewodnik archiwalny , t. I, Lublin, 1997, s. 497. 12 J. Panasiewicz, Testament Nikodema Koryty ńskiego dzier żawcy młyna w Towarzystwie Rolniczym Hrubieszowskim , „Archiwariusz Zamojski”, Zamo ść 2007, s. 79-88. 93 Janusz Panasiewicz - ustalenia zasad rozgraniczenia gruntów wsi Putnowice w 1839 r., - czynno ści prawnych zwi ązanych z rozrostem terytorialnym Towarzystwa, a zapisanych w odno śnych ksi ęgach wieczystych, pocz ąwszy od zakupu pozos- taj ącej poza obr ębem Towarzystwa Szpikołos Wójtowskich, poprzez folwark Drohiczany a na folwarku Teratyn ko ńcz ąc. Tylko na podstawie zachowanych tutaj dokumentów mo żna prze śledzi ć po- działy narodowo ściowe społeczno ści Towarzystwa bezpo średnio po zako ńcze- niu II wojnie światowej a tak że zagadnienie przesiedle ń członków Towarzys- twa do ZSRR (na Ukrain ę), oraz na tzw. „Ziemie Zachodnie” w ramach Akcji „Wisła” w 1948 r. Mo żna równie ż bada ć proces osiedlania ludno ści polskiej napływaj ącej z Wołynia (USRR) i s ąsiaduj ących powiatów zamojskiego, bił- gorajskiego i tomaszowskiego, jak równie ż jej stosunek do nieznanej mu miejs- cowej a historycznej idei. Ksi ęgi hipoteczne Wydziału Ksi ąg Wieczystych S ądu Rejonowego w Hru- bieszowie przekazane zostały do Archiwum Pa ństwowego w Zamo ściu w 2002 r.