Warmia i Mazury - nasze wspólne dobro cz. III Wydano w ramach VI Ogólnopolskiego Studenckiego Festiwalu Podróży Kormorany 2016 OSFP.UWM.EDU.PL 1 2 Warmia i Mazury - nasze wspólne dobro cz. III Redakcja Stanisław Czachorowski, Żaneta Kostyk Olsztyn, 2016 3 Redakcja naukowa monografii: dr hab. Stanisław Czachorowski, prof. UWM Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wydział Biologii i Biotechnologii mgr Żaneta Kostyk Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Wydział Prawa i Administracji Recenzenci: dr hab.inż. Wacław Mozolewski, prof.UWM dr hab. Katarzyna Glińska-Lewczuk, prof. UWM dr hab. JanuszHochleitner, prof. UWM dr hab. Izabela Lewandowska, prof. UWM dr hab. inż. Agnieszka Jaszczak dr hab. inż. Grażyna Furgała-Selezniow dr hab. inż. Arkadiusz Stępień dr Justyna Mokras-Grabowska dr Aneta Omelan dr Alojzy Wojtas Skład, przygotowanie do druku: Ewa Krasińska Projekt okładki: Ewa Krasińska Zdjęcie na okładce: Marcin Gryko Wydawca: Centrum Badań nad Dziedzictwem Kulturowym i Przyrodniczym oraz Akademicki Klub Turystyczny Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. ISBN: 978-83-939380-2-5 4 SPIS TREŚCI Wprowadzenie 7 Kostyk Ż., Rekuć I. Człowiek a środowisko naturalne Warmii i Mazur – od pradzie- jów do średniowiecza 17 Rekuć I. Znaczenie warunków naturalnych w lokacji miast średniowiecz- nych na Warmii i Mazurach 31 Batyk I. M. Szlaki i obiekty turystyczne związane z dziedzictwem kulturo- wym Warmii i Mazur 41 Musiaka Ł., Krasińska E., Rekuć I. Walory turystyczne wybranych zabytkowych parków miejskich Warmii i Mazur 55 Pasemko M., Sidoruk M. Kapliczki jako wartość krajobrazowa Warmii 79 Dąbkowska J. Zrównoważony rozwój turystyki leśnej na przykładzie nadleśnic- twa Spychowo 101 Targońska K. Ryby i konie jako najpopularniejsze zwierzęta w ofercie tury- stycznej Warmii i Mazur 117 Czaplicka M. Wybrane ptaki Warmii i Mazur 129 5 Skrobisz M., Szymczyk S. Antropogeniczne przekształcenie linii brzegowej jezior – studium 141 Jeziora Wydmińskiego Antolak M., Małkowska N., Pochodyła E. Rekultywacja składowisk odpadów oraz kopalin i kruszyw natu- 153 ralnych na Warmii i Mazurach Kobus S., Żaczkiewicz A., Gromadzki S. Analiza walorów krajobrazowych wsi Bartąg 165 Antolak M. Ochrona krajobrazu kulturowego gmin na przykładzie gminy wiejskiej i miejskiej Ostróda 177 Kosiorek M. Produkcja rzepaku i rzepiku w województwie warmińsko- mazurskim oraz w Polsce w latach 2002-2012 187 6 WPROWADZENIE Wielowiekowe i wielokulturowe dziedzictwo Warmii i Mazur nieustannie odkrywamy, także i w czasie VI Ogólnopolskiego Studenckiego Festiwalu Podróży Kormorany oraz na łamach kolejnego tomu „Warmia i Mazury – nasze wspólne dobro”. Odkrywaniu dla współczesnych sprzyja zarówno poznawcza ciekawość jak i utylitarne wykorzystanie w turystyce. Czasem stare fakty rozpatrywane są w no- wym kontekście, dzięki czemu dostrzec możemy nowe zjawiska, dotyczące regio- nalnego dziedzictwa. Tradycyjne podejście krajoznawcze uzupełniane jest wkła- dem innych dziedzin nauki. Interdyscyplinarność staje się koniecznością: historyk musi znać przyrodę i jej wpływ na kulturę. Z kolei biolog musi znać wielowiekową historię oddziaływania na ekosystemy, które bada. Musi mieć dobre tło, aby lepiej zrozumieć współcześnie zachodzące procesy, musi poznać dawne kulturowe od- działywania na środowisko przyrodnicze. Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe nieustannie się przenikają. Odkrywanie tych związków może być także turystyczną przygodą. Znajduje to odzwierciedlenie w nowych formach proponowanej turysty- ki, opisanych w kilku artykułach „Warmia i Mazury – nasze wspólne dobro cz. III”. Wpływ człowieka nieustanie się zmieniał na przestrzeni dziejów. Wynika to z rozwoju cywilizacyjnego, rozwoju gospodarczego jak i filozoficznego poglądu na świat. Wpływ kultury i przyrody jest obustronny, zarówno warunki przyrodnicze wpływają na rozwój społeczeństw jak i człowiek nieustannie przekształca przyro- dę. Wzajemny wpływ człowieka i środowiska naturalnego Warmii i Mazur – od pradziejów do średniowiecza, w swojej pracy omawia Żaneta Kostyk i Izabela Rekuć. Wspomniany artykuł opisuje różnorodność oddziaływań relacji człowiek - środowisko naturalne, z silnym akcentem na czynniki wpływające na stan zacho- wania dziedzictwa przyrodniczego. Szczególnie interesujące są informacje o wykorzystaniu ceramicznych garnków oraz kory brzozowej w celu izolacji od wilgoci w średniowiecznych konstrukcjach budowlanych. Kolejny średniowieczny przykład radzenia sobie z trudnymi warunkami środowiskowymi dotyczy Barto- szyc. W trakcie wykopalisk, jak informują autorki, znaleziono dwupoziomowy ruszt wykonany z dębu, który przy pomocy pali został zakotwiczony w niestabil- nym podłożu. Natomiast przestrzeń między poziomami opisywanego rusztu została wypełniona mieszaniną gliny, kamieni i drewnianych odpadów budowlanych, co umożliwiało barczewskim budowniczym dalsze prace. Autorki zwracają uwagę na bogactwo krajobrazu oraz fauny i flory w odniesieniu do czynników historycznych, jakie wywarły na nie wpływ, wskazując przede wszystkim te, które wpływały na stan zachowania środowiska naturalnego. W pracy nie pominięto również działań antropogenicznych, ingerujących w obraz krajobrazu, w tym rozwiązań technicz- nych dostosowujących środowisko przyrodnicze dla potrzeb człowieka. 7 O znaczeniu warunków naturalnych w lokacji miast średniowiecznych na Warmii i Mazurach w swojej pracy pisze Izabela Rekuć. Sieć osadnicza Warmii i Mazur dzisiaj stanowi dziedzictwo ziem pruskich, położonych w granicach woj. warmińsko-mazurskiego. Jak zaznacza autorka, miejsce lokacji każdej miejscowo- ści, w szczególności miast, było starannie dobrane pod względem militarnym i gospodarczym. Aspekt obronny lokalizacji wyznaczały przede wszystkim natu- ralne warunki terenowe. Izabela Rekuć w swoim tekście przedstawia genezę miast zarówno w ujęciu ogólnym, jak i historię początków kolonizacji ziem pruskich przez zakon krzyżacki. Autorka podaje również przykłady znaczenia obronnego warunków naturalnych w odniesieniu do konkretnych ośrodków miejskich. Dziedzictwo przyrodnicze staje się ważnym elementem turystyki. Katarzy- na Targońska, w artykule pt. „Ryby i konie jako najpopularniejsze zwierzęta w ofercie turystycznej Warmii i Mazur” szczegółowo omawia jak ryby oraz konie wykorzystywane są jako atrakcja na Warmii i Mazurach. Analiza ofert turystyki wiejskiej zamieszczonych m.in. na stronach internetowych Warmińsko- Mazurskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Olsztynie, czy przedsiębiorstw turystycznych, która wykonała autorka, pozwala stwierdzić, że większość z propo- zycji związanych z rybami jest dostępna w obiektach umiejscowionych na terenach wiejskich. Autorka podkreśliła także, że jednym z głównych powodów nierówno- miernego rozwoju agroturystyki w naszym kraju jest jego zróżnicowanie przyrod- nicze. Z kolei Martyna Czaplicka w artykule „Wybrane ptaki Warmii i Mazur” omówiła kilka gatunków ptaków, wraz ze wskazówkami, jak należy prowadzić obserwacje i jak rozpoznać dany gatunek po ogólnym wyglądzie oraz kolorze upie- rzenia. Opisała również takie ciekawostki, jak sposoby budowania gniazd, skład pokarmu, okresy bytowania na terenie Polski czy charakterystyczny sposób za- chowywania się. Obserwacja ptaków, jako forma wypoczynku na terenach wiej- skich, umożliwia człowiekowi kontakt z naturą. Piękno i różnorodność ptaków pobudzają zmysły i rozbudzają ciekawość poznawczą. Artykuł pt. „Walory turystyczne wybranych, zabytkowych parków miejskich Warmii i Mazur” (Łukasz Musiaka, Ewa Krasińska, Izabela Rekuć) zwraca uwagę na turystyczne znaczenie miejskich terenów zielonych. Autorzy podkreślają, że „tereny zielone w postaci parków, skwerów czy alei, są obecnie integralnym i nieodzownym elementem przestrzeni miejskiej. Obecność komponowanej i pielę- gnowanej zieleni podnosi atrakcyjność i prestiż okolicy, a także jakość życia jej mieszkańców i innych użytkowników”. Wskazują także zagospodarowanie prze- strzeni zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju oraz doceniania miejsc czynnych biologicznie. To nowy trend w kulturze i aktywności człowieka. Daw- niej kiedy miasta były niewielkie powierzchniowo, a kontakt z przyrodą był na wyciągnięcie ręki i mogli pozwolić sobie na wypoczynek jedynie przedstawiciele wyższych sfer, przyrodę obszarów zurbanizowanych traktowano inaczej. Zmiany 8 sposobu podejścia nastąpiły w wieku XVIII, a szczególnie XIX, kiedy dynamiczny rozwój przemysłu, a także złe warunki higieniczno-sanitarne pracowników fabryk przyczyniły się do obniżenia jakości życia w mieście. Autorzy w swoim artykule wspominają o sztuce ogrodowej, różnych stylach i o małych obiektach, takich jak lapidaria, głazy pamiątkowe, obiekty małej architektury (altany, mostki czy sztucz- ne ruiny). Wiele parków dawnych Prus Wschodnich kształtowanych było w tym właśnie stylu, między innymi obiekty wytypowane przez zespół autorski do badań. Małe obiekty architektoniczne znajdują się nie tylko w obrębie dawnych parków czy założeń pałacowych. Kapliczki jako wartość krajobrazowa Warmii są tematem artykułu Marty Pasemko i Marcina Sidoruka. Kapliczki, jak podkreśla- ją autorzy, są symbolem Warmii, charakterystycznym znakiem religijności daw- nych jej mieszkańców. Obiekty te przez setki lat użytkowania wytworzyły wokół siebie niepowtarzalną aurę. Autorzy omawianego tekstu piszą, że kapliczki ulegają zapomnieniu, a ich przeszłość powoli zaciera się. Od zakończenia II Wojny Świa- towej wiele kapliczek popadło w ruinę lub zostały kompletnie zniszczone. Dopiero od kilku lat większość ludzi uświadamia sobie istnienie wartości płynących z są- siedztwa tych budowli sakralnych,