"ROEDVOGELS IN.EDERLAND $ITMEETNETISONDER DEELVANHET.ETWERK %COLOGISCHE-ONITORING Broedvogels in Nederland in 2006 Arend van Dijk, Arjan Boele, Fred Hustings, Kees Koffijberg & Calijn Plate met medewerking van Vincent de Boer, Loes van den Bremer, Joost van Bruggen, Lieuwe Dijksen, Henk van der Jeugd, Eric Janssen, André van Kleunen, Jeroen Nienhuis, Hans Schekkerman, Wolf Teunissen, Chris van Turnhout & Dirk Zoetebier SOVON-monitoringrapport 2008/01 Deze rapportage is samengesteld in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring. Het Meetnet Broedvogels vindt plaats in opdracht van het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit – Gegevensautoriteit Natuur en wordt uitgevoerd door SOVON Vogelonderzoek Nederland in samen- werking met onder andere Centraal Bureau voor de Statistiek, Rijkswaterstaat en de provincies. Colofon © SOVON Vogelonderzoek Nederland Tekst: Arend van Dijk (hst. 2, 4, 5, 6), Arjan Boele (hst. 1, 6), Vincent de Boer (hst. 6), Loes van den Bremer (hst. 6), Lieuwe Dijksen (hst. 5), Henk van der Jeugd (hst. 5), Fred Hustings (samenvatting, hst. 6), Eric Janssen (hst. 6), André van Kleunen (hst. 5), Kees Koffijberg (summary, hst. 3, 5, 6), Wolf Teunissen (hst. 5), Chris van Turnhout (hst. 5) (alle SOVON) & Hans Schekkerman (hst. 5, Vogeltrekstation). Gegevensbewerking, tabellen en figuren: Arjan Boele, Joost van Bruggen, Arend van Dijk, Jeroen Nienhuis, Dirk Zoetebier (alle SOVON), Adriaan Gmelig Meyling, Arco van Strien & Calijn Plate (alle CBS). Redactie: Fred Hustings & Kees Koffijberg Lay-out: John van Betteray & Peter Eekelder Omslagontwerp: Van Groot tot Klein, Elden Foto’s omslag: Peter Eekelder & Han Bouwmeester Foto’s binnenwerk: Mervyn Roos (p.30), Peter Eekelder (p. 20), Harvey van Diek (p. 34), Han Bouwmeester (pp. 78, 90 & 106) & Erwin van Laar (p. 119) Drukwerk: Krips bv, Meppel Wijze van citeren gehele rapport: van Dijk A.J., Boele A., Hustings F., Koffijberg K. & Plate C.L. 2008. Broedvogels in Nederland in 2006. SOVON-monitoringrapport 2008/01. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Wijze van citeren delen hoofdstuk 5: Koffijberg K. & Dijksen L. 2008. Monitoring Waddenzee. pp. 31-34 In: van Dijk A.J., Boele A., Hustings F., Koffijberg K. & Plate C.L. 2008. Broedvogels in Nederland in 2006. SOVON- monitoringrapport 2008/01. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Dit rapport wordt kosteloos verstrekt aan alle medewerkers die hebben deelgenomen aan het Meetnet Broedvogels in 2006. Extra exemplaren kunnen worden verkregen door €15,- (dit is inclusief portokosten) over te maken op giro 2905988 t.n.v. SOVON, Rijksstraatweg 178, 6573 DG Beek-Ubbergen onder vermelding van MON 2008/01- broedvogels 2006. ISSN 1874-169X Broedvogels in Nederland in 2006 Inhoud Samenvatting 3 Inleiding 3 Materiaal en methode 3 Belangrijkste ontwikkelingen in 2006 3 Summary 5 Introduction 5 General results 5 Dankwoord 6 1. Inleiding 7 2. Methode en materiaal 9 2.1. Opzet broedvogelmonitoring 9 2.2. Organisatie en coördinatie 10 2.3. Volledigheid en kwaliteit gegevens 12 2.4. Monitoring Vogelrichtlijngebieden 16 2.5. Beschrijving aantalsontwikkelingen en indexberekeningen 16 2.5.1. Aantallen of indexen 16 2.5.2. Berekening trends 17 2.5.3. Graadmeters 17 2.6. CES 17 2.6.1. Reproductiesucces en overleving 17 2.6.2. Berekening van de reproductie-index 18 2.6.3. Berekening van de overleving 18 2.7. Meetnet Nestkaarten 18 2.7.1. Nestkaartenproject 18 2.7.2. Nestsucces 19 3. Weer en waterstanden in het broedseizoen 2006 21 4. Algemene ontwikkelingen broedvogels in Nederland in 2006 23 4.1. Inleiding 23 4.2. Hoogte- en dieptepunten in 2006 23 4.3. Sterkste veranderingen in 2006 23 4.4. Ontwikkelingen per landschapstype 25 4.5. Rode Lijst 27 4.6. Vogelrichtlijn 27 5. Speciale projecten 31 5.1. Monitoring Waddenzee 31 5.2. Broedvogelmonitoring Zoete Rijkswateren 2006 35 5.3. Weidevogels 44 5.4. Nestkaartenproject 47 1 SOVON-monitoringrapport 2008/01 6. Soortbesprekingen 55 6.1. Inleiding 55 6.2. Uitleg bij tekst, figuren en tabellen 55 6.3. Futen tot en met reigers 59 6.4. Zwanen tot en met eenden 67 6.5. Roofvogels en hoenders 72 6.6. Steltlopers 79 6.7. Meeuwen tot en met parkieten 82 6.8. Uilen tot en met spechten 92 6.9. Leeuweriken tot en met lijsters 97 6.10. Zangers tot en met mezen 107 7. Literatuur 121 Bijlagen 127 Bijlage 1. Tellers in 2006 128 Bijlage 2. Grafieken landelijke indexen van algemene, schaarse en zeldzame vogels, en kolonievogels in 1990-2006 132 Bijlage 3. Nestsucces, gemiddelde datum van start eileg en legselgrootte/ aantal uitgevlogen jongen van Nederlandse broedvogels per jaar 141 Bijlage 4. Aandeel jongen, overleving adulten en overleving juvenielen 147 Bijlage 5. Indexen en trendbeoordeling van broedvogels in het IJsselmeergebied 152 2 Broedvogels in Nederland in 2006 Samenvatting Inleiding met lange-termijntrends zijn trendlijnen berekend met het programma Trendspotter. De indexen zijn beschik- In dit verslag worden de belangrijkste resultaten ge- baar via de website van SOVON (www.sovon.nl). presenteerd van het landelijke Meetnet Broedvogels in 2006. Dit wordt georganiseerd door SOVON in samen- werking met het Centraal Bureau voor de Statistiek Belangrijkste ontwikkelingen in 2006 (CBS). Het meetnet is een onderdeel van het Netwerk Ecologische Monitoring, het stelsel van natuurmeetnet- Hoewel winterseizoen 2005/06 de negende milde win- ten van de overheid. Het meetnet wordt financieel ter op rij vormde, was het in januari-februari en vooral onder steund door het Ministerie van Landbouw, Natuur- maart aan de koude kant. De temperatuurval in maart beheer en Voedselkwaliteit. – net als een jaar eerder kwam de echte koude deze Het verslag vervult een belangrijke rol in de terugkop- winter pas aan het eind – ging gepaard met lage tempe- peling van de meetnetresultaten naar de (vrijwillige) ra turen (plaatselijk tot -12°C) en een sneeuwdek tot 25 waarnemers en de participerende professionele organi- cm. De echte winterse perikelen waren echter zo kort- saties. Daarnaast zal de informatie uit het rapport worden stondig dat de meeste standvogels naar verwachting aangewend bij het opstellen van internationale rappor- niet in grote problemen zullen zijn gekomen. Vanaf tageverplichtingen, de beleidsontwikkeling en de toet- april volgden enkele wisselvallige maanden, waarbij in sing van voorgenomen ruimtelijke ontwikkelingen aan de tweede helft van mei kwelders en stranden in het de beschermingsregimes van Natuurbeschermingswet, Wad dengebied door opstuwend water onderliepen, met Flora- en faunawet, Nota Ruimte (EHS) en binnen ver liezen (legsels, kleine jongen) onder lokale broed- Natura 2000-gebieden. vogels tot gevolg. Juni en in het bijzonder juli waren Het meetnet werd tot 2006 vanuit het ministerie bege- zeer warm, uitzonderlijk zonnig en zeer droog, met leid door de Directie Kennis, daarna door de Gegevens- twee hittegolven. auto riteit Natuur. Specifieke onderdelen worden moge- Vergeleken met de voorgaande vijf jaren kenden 54 soor- lijk gemaakt door Rijkswaterstaat-RIZA en RIKZ (te- ten (30% van de soorten waarvan trends beschikbaar genwoordig Rijkswaterstaat Waterdienst) en de provin- zijn) een relatief gunstig jaar (indexen tenminste 10% cies. hoger), 43 soorten (24%) een ongunstig jaar terwijl de Het rapport is het vierde op rij waarin op geïntegreer- rest geen opvallende veranderingen kende (minder dan de wijze verslag wordt gedaan van de verschillende 10% verschil). monitoringprojecten: Landelijk Soortonderzoek Broed- Het jaar 2006 betekende een doorbraak voor Middelste vo gels (LSB; kolonievogels en zeldzame soorten) en Bonte Specht (120 paren), terwijl Grote en Kleine Zil- Broedvogel Monitoring Project (BMP; algemene soor- ver reiger (147 resp. 118 paren) een superjaar beleefden. ten). Voorts wordt in soortteksten en hoofdstuk 5 aan- Ook van Purperreiger, Ooievaar, Krooneend en Dwerg- dacht besteed aan speciale projecten: Nationale Weide- stern werden niet eerder, gerekend vanaf 1992, zulke vo gel meetnet, Meetnet Kustbroedvogels Wadden, hoge aantallen vastgesteld (voor aantallen zie hoofd- Broed vogelmeetnet Zoete Rijkswateren, Meetnet Nest- stuk 6 tabel 1). Cetti’s Zanger en Graszanger wisten te kaar ten (incl. Reproductiemeetnet Waddenzee) en het profiteren van de zoveelste zachte winter, een factor die Con stant Effort Site project (CES, geen onderdeel van ook bijdroeg aan het hoge niveau van Blauwe Reiger, Meet net Broedvogels, maar wel van belang bij het ver- IJsvogel en Grote Gele Kwikstaart. Bij verschillen de klaren van trends). soorten die al jarenlang afnemen, zoals Patrijs, Gekraag- de Roodstaart en Grauwe Vliegenvanger, werd de neer- gaande trend doorbroken, overigens zonder dat dit tot Materiaal en methode substantieel herstel leidde. Ronduit spectaculair was het eerste broedgeval van een Zeearend, dat één uitvlie- Het veldwerk is uitgevoerd door een groot aantal vrijwil- gend jong opleverde. De Wilde Zwaan broedde voor ligers en medewerkers van terreinbeherende instanties, het eerst met succes, nadat in 2005 een broedsel misluk- provinciale diensten en Rijkswaterstaat. De uitvoering te. geschiedde gestandaardiseerd, conform de desbetref- Bij de soorten met afgenomen broedpopulaties zijn op- fende handleidingen. De coördinatie vond plaats door vallend veel bosvogels, weidevogels en soorten van be- SOVON, deels (LSB) in nauwe samenwerking met bouwing betrokken. Verschillende soorten, waaronder Districtcoördinatoren (DC’s). Bij de trendberekening Tjiftjaf, Matkop (bosvogels), Tureluur, Watersnip (wei- is gebruik gemaakt van het programma TRIM (Trends devogels),