ZAPISKI HISTORYCZNE — TOM LXXXII — ROK 2017 Zeszyt 3 http://dx.doi.org/10.15762/ZH.2017.35 EDMUND KIZIK (Instytut Historii PAN) Pierwsza kaszubska wystawa ludoznawcza w Kościerzynie w 1911 roku* Słowa kluczowe: Prusy Zachodnie, Kaszuby, wystawy gospodarcze, sztuka ludowa, Aleksander Majkowski Dziennikarz „Kuriera Poznańskiego” odnotował w reportażu opubliko- wanym 2 VII 1911 r.: „po długiej, ale malowniczej podróży […] dostałem się dziś rano [29 czerwca – E.K.] o pół do 9, do Kościerzyny, tej wzrastającej z rokiem każdym stolicy Kaszub. […] od samego Poznania począwszy aż po Tczew, w całej drodze ani jednego nie słyszałem słowa polskiego. Sami Niemcy i Niemcy, aż do obrzydzenia, aż do… zaklęcia. Jedyną słodycz do uczuć gorz- kich wsączyły… złe oblicza «panów ziemi» wracających z wystawy niemieckiej z Poznania1, a ferfluchtujących na […] ostdeutsche betrigerei: i na drogie… piwo wystawowe. […] od odległej dopiero Pszczółki począwszy […] zaczęły padać słowa polskie. Na każdej stacji przybywały nowe gromadki, odświętnie ubrane, gospodarze, «gburzy», rzemieślnicy itd., a wszystko do Kościerzyny na «naszą wystawę». Gdy to wymawiali oczy im się śmiały”2. Z kościerskiego dworca po piętnastominutowej jeździe dorożką dzienni- karz wysiadł przed gmachem „Bazaru”, gdzie urządzono „[…] pierwszą na Kaszubach polską wystawę przemysłu i kaszubskich zbiorów ludowych”3. Po- święcony 24 VII 1910 r., a usytuowany nieco na skraju miasta Dom Kaszub- * Tekst referatu wygłoszonego 16 XII 2015 r. w Toruniu na konferencji zatytułowanej „Rola Towarzystwa Naukowego w Toruniu w kształtowaniu dziedzictwa kulturowego i historycznego regionu kujawsko-pomorskiego w XIX i XX w.”. 1 Wystawa przemysłowa w Poznaniu (Ostdeutsche Ausstellung für Industrie, Gewerbe und Landwirtschaft Posen) odbyła się w dniach 15 V – 30 IX 1911 r. 2 K., Wystawa przemysłowa i ludoznawcza w Kościerzynie, Kościerzyna 29 czerwca [1911], Kurier Poznański, R. 6: 1911, nr 148 z 2 VII 1911 r. Zob. Pamiętnik siódmego zjazdu Towarzystw Przemysłowych z okr. Zach. Pr. w Chełmnie w roku 1909, Toruń 1909, s. 28 – 29. 3 Ibid. www.zapiskihistoryczne.pl 52 Edmund Kizik [484] ski – „Bazar”4 był własnością miejscowego polskiego Towarzystwa Przemysło- wego5. Dom mieścił salę widowiskową, restaurację, hotel, czytelnię polską oraz redakcję „Gryfa”. Zaplanowanej na dziesięć dni (25 czerwca – 6 lipca) wystawie osiągnięć przemysłowych towarzyszyła osobna, zorganizowana po raz pierw- szy ekspozycja ludowej sztuki kaszubskiej. Przy całej skromności i wszelkich ograniczeniach administracyjnych i fi- nansowych polska impreza gospodarcza i kulturalna stanowiła dla tej struk- turalnie zacofanej części Prus Zachodnich wydarzenie bez precedensu. Nigdy dotąd nie zorganizowano na Kaszubach ekspozycji osiągnięć polskich organi- zacji przemysłowych, rolniczych i oświatowych. To, co w rejencji kwidzyńskiej, nie wspominając o Wielkopolsce, było powszechną i niezwykle już popularną praktyką6, na północnych rubieżach zachodniopruskich było niespodziewa- nym, lecz widocznym świadectwem wzrostu aktywności społecznej polskich Kaszubów, po których spodziewano się raczej pasywności, a z pewnością nie organizowania wystaw gospodarczych. Powszechne wystawy osiągnięć przemysłowych, tworów kultury i sztu- ki narodowej, począwszy od londyńskiej „Great Exhibition” w 1851 r., szybko stawały się płaszczyzną międzynarodowego współzawodnictwa we wszystkich dziedzinach produkcji, kultury i pamięci historycznej. Od gigantycznych im- prez, by wspomnieć wystawy paryskie (1889, 1900), stopniowo przez ekspozy- cje państwowe, prowincjonalne, wystawiennictwo osiągnęło poziom lokalny, stanowiąc jedną z charakterystycznych form organizacji życia społeczno-go- spodarczego okresu industrializacji7. Wynalazki i różnego rodzaju wyroby po- kazywane na wystawach kreowały trendy cywilizacyjne i kulturowe, ściągały 4 Na temat inicjatywy powołania Bazaru zob. Józef Borzyszkowski, Aleksander Majkowski (1876 –1938). Biografia historyczna, Gdańsk 2000, s. 227 – 240. 5 Niestety zapomniana przez współczesnych działaczy kaszubskich nieruchomość histo- rycznego Domu Kaszubskiego i pierwszej siedziby „Gryfa” przy ul. 8 Marca popadła w ruinę. 6 Zob. zarys zagadnienia dla ziem polskich: Witold Garbaczewski, Wystawy gospodarcze we wschodnich prowincjach Królestwa Prus, ze szczególnym uwzględnieniem Prowincji Poznań- skiej, [in:] Przemysł – sztuka – polityka. Wystawy gospodarcze na ziemiach polskich i z Polską związanych ok. 1850 –1914 [katalog wystawy], red. idem, Poznań 2015, s. 12 – 45. Szkoda, że autor musiał zrezygnować z podania szczegółowych odniesień do literatury przedmiotu. Dlatego war- to w dalszym ciągu sięgać do pracy: Kazimierz Ołdziejewski, Wystawy powszechne, ich histor- ja, organizacja, położenie prawne i wartość społeczno-gospodarcze, Poznań 1928, s. 77 – 83 (wysta- wy w zaborze pruskim). Rozwój polskiej przedsiębiorczości omówiono in: Historia Pomorza, t. 4 (1850 –1918), cz. 1, Ustrój, gospodarka, społeczeństwo, red. Stanisław Salmonowicz, Toruń 2000. Na temat związków wystawiennictwa przemysłowego ze sztuką ludową zob. Aleksander Woj- ciechowski, Elementy sztuki ludowej w polskim przemyśle artystycznym XIX i XX wieku, Wro- cław 1953. Zob. również Anna M. Drexlerowa, Andrzej K. Olszewski, Polska i Polacy na po- wszechnych wystawach światowych 1851– 2000, Warszawa 2005. 7 Kwestii wystawiennictwa poświęcono nawet odrębne hasło encyklopedyczne: Wystawy przemysłu i kunsztu, [in:] Encyklopedia Powszechna, t. 28, Warszawa 1868, s. 88 – 89. www.zapiskihistoryczne.pl [485] Pierwsza kaszubska wystawa ludoznawcza w Kościerzynie w 1911 roku 53 wielkie rzesze ciekawskich, znajdując niezwykle szeroki oddźwięk w ówcze- snej prasie8. Antoni Kalkstein w czasie wystąpienia na toruńskim sejmiku go- spodarczym 15 III 1875 r. podkreślił, że „wystawy powszechne, międzynaro- dowe kongresy i konkursy naukowe to dźwignia postępu w nowożytnem spo- łeczeństwie”. Wystawy „[…] w stosunkowo krótkim czasie, stały się przecież bardzo powszechnemi i lubianymi […] nawet amatorstwo polubiły ten sposób popisu i zwracania przezeń na siebie uwagi publicznej”9. Wystawy organizowane na obszarach pogranicznych czy etnicznie mie- szanych i spornych stanowiły jeden z przejawów walki społeczno-narodowej, szczególnie że wystawiennictwu przemysłowemu, rolnemu towarzyszyły eks- pozycje sztuki zarówno współczesnej, jak i dawnej, również współczesnych wy- robów ludowych, w których nie brakowało akcentów historyczno-patriotycz- nych10. Pierwszą polską wystawę przemysłową w Prusach Zachodnich, której celem było wykazanie „tężyzny i solidarności narodowej, umiejętność orga- nizacji i zespolenia – wlanie otuchy w społeczeństwo, we własne siły w okre- sie największego ucisku politycznego”, zorganizowano w Toruniu w dniach 2 – 3 VI 1874 r.11 Poza wielkimi wystawami organizowano także wiele mniej- szych imprez w prowincjonalnych mieścinach, aby wspomnieć przedsięwzię- cia w Krotoszynie i Strzelnie (1910), Ostrowie Wielkopolskim czy Inowrocła- wiu (1909)12. O ile duże wystawy często zachowywały – również z powodów 8 Poszczególne inicjatywy wystawiennicze odnotowują tygodniki specjalistyczne, jak np. wydawany od 1904 r. w Poznaniu przez Związek Towarzystw Przemysłowych „Przemysłowiec. Tygodnik dla rzemiosła, przemysłu i handlu”, również gazety codzienne; zob. Zbigniew Ancu- lewicz, Świat i ziemie polskie w oczach redaktorów i współpracowników „Kuriera Warszawskie- go” w latach 1868 –1915, Warszawa 2002, s. 556 – 559, przyp. 26. Zob. przegląd zagadnienia: Łucja Lisiecka, Wystawy gospodarcze w Królestwie Polskim w latach 1850 –1914, [in:] Przemysł – sztu- ka – polityka, s. 46 – 71. Bibliografię katalogów wystaw w drugiej połowie XIX w. na ziemiach polskich zob. w: Bibliografia polska XIX wieku, t. 15: Katalogi, Kraków 1991 (wyd. 2), s. 7 – 27. 9 Roczniki sejmików gospodarskich w Toruniu od roku 1867 aż do roku 1879, Toruń 1879, s. 275. 10 Bodajże po raz pierwszy szerzej na rolę regionalnych wystaw zwrócono uwagę w Mu- zeum Regionalnym w Pleszewie przy okazji ekspozycji z 2004 r. „Wystawy Przemysłowo-Rol- nicze w Pleszewie w latach 1862 –1938”; z kolei na temat jednej z największych polskich wy- staw przed wybuchem pierwszej wojny światowej w Częstochowie w 1909 r. zob. http://www. wystawa1909.pl (dostęp z 10 XII 2015 r.). 11 Janusz Królikowski, Polska wystawa rolnicza i przemysłowa w Toruniu z roku 1874. Szkic monograficzny (nadbitka z „Tygodnika Toruńskiego”) (Bibljoteczka Toruńska, nr 2), Toruń 1926. Tekst został opublikowany w rocznicę pięćdziesięciolecia wystawy toruńskiej i w związku z I Pomorską Wystawą Rolniczo-Przemysłową w Grudziądzu (26 VI – 12 VII 1925 r.); Katalog wystawy rolniczej i przemysłowej w Toruniu 2-ego i 3-ego czerwca 1874, Toruń 1874. Katalog zo- stał opublikowany w języku niemieckim. 12 K. Ołdziejewski, op. cit., s. 82 – 83. Również przy okazji organizowane były wystawy lu- doznawcze, jak np. wystawa w Szamotułach w 1910 r., gdzie „szczególnie uderzał szereg (13) la- lek przedstawiających wesele szamotulskie w strojach tak pięknych, że oczu od nich oderwać nie www.zapiskihistoryczne.pl 54 Edmund Kizik [486] komercyjnych – charakter ponadnarodowy13, o tyle lokalne imprezy gospo- darcze z reguły służyły celom walki politycznej, skłaniając miejscowych przed- siębiorców do zrzeszania się w narodowe organizacje samopomocowe (ban- kowość, lokalne izby gospodarcze i handlowe). Taki charakter miała wystawa kościerska w czerwcu – lipcu 1911 r. zorganizowana w cieniu wielkiej Wschod- nioniemieckiej Wystawy Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa w Poznaniu, trwa- jącej kilka miesięcy od 5 maja