T.C. NEVŞEHİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERİNKUYU YÖRESİ HALK İNANIŞLARI Hazırlayan Turgay KABAK Danışman Yrd. Doç. Dr. Adem ÖGER Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Aralık 2011 NEVŞEHİR T.C. NEVŞEHİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERİNKUYU YÖRESİ HALK İNANIŞLARI Hazırlayan Turgay KABAK Danışman Yrd. Doç. Dr. Adem ÖGER Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Aralık 2011 NEVŞEHİR i ÖN SÖZ Kültür, bir milletin tarih sahnesine çıktığı andan itibaren meydana getirmeye başladığı birikimlerin bütünüdür ve toplumu bir arada tutan ortak değerlerdir. Toplumları millet haline getiren ve diğer toplumlardan ayıran kültürü meydana getiren en önemli parçalardan birisi de halk inanışlarıdır. Türkler, tarih sahnesine çıktıkları ilk günden günümüze kadar çok değişik coğrafyalarda hüküm sürmüş, onlarca devlet ve imparatorluk kurmuş büyük bir millettir. Elbet bu tarihi serüven içerisinde Türkler, birçok medeniyetle ve dinle karşılaşmışlardır. Bu dinler ve kültürler kaçınılmaz olarak Türkleri etkilemiş; Türkler de bu medeniyetleri etkilemiştir. Tarih içerisinde Gök Tanrı dini, Şamanizm, Manihaizm, Budizm, Hıristiyanlık ve Yahudilik gibi pek çok dinin ve inanç sisteminin etkisi altına giren Türklerin bugün büyük bir kısmı Müslüman’dır. Birçok din değiştiren Türkler, bir dinden diğer dine geçtikleri zaman eski dinin inanç ögelerini tamamen silip atmamışlar; onu yeni dinin inanç kalıpları içinde yaşatmaya devam etmişlerdir. Günümüzde Anadolu’daki halk inanışları incelendiğinde, en eski Türk inanışlarının izlerine ulaşılabilmesi de bunun bir göstergesidir. “Derinkuyu Yöresi Halk İnanışları” adlı bu çalışmamızda Nevşehir iline bağlı Derinkuyu ilçesindeki halk inanışları derlenip incelenmeye, bu inanışların tarihi kökenleri ve kültür tabakaları ortaya konmaya çalışılmıştır. Üç bölümden oluşan çalışmamızın Giriş bölümünde araştırma sahamız olan Derinkuyu ilçesi hakkında kısaca bilgi verdikten sonra, çalışmamızın amacı ve yöntemi hakkında bilgi verilmiştir. Halk İnanışları adlı 1. Bölüm’de, halk inanışlarının tanımı, özellikleri ve inançla bağlantısı ile Türklerin eski inanç ve düşünce sistemleri hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmamızın Geçiş Dönemleriyle İlgili Halk İnanışları adlı 2. Bölüm’ünde hayatın doğum, ad verme, düğün ve ölüm gibi geçiş safhalarıyla ilgili halk inanışları sözlü ve yazılı kaynaklardan derlenip bilimsel çalışmalar ışığında incelenmiştir. Günlük Hayat, Tabiat ve Doğa Olaylarıyla İlgili Halk İnanışları adını taşıyan çalışmamızın 3. Bölüm’ünde ise halkın kullandığı eşyalar, hayvanlar, doğa olayları, insanların davranışları gibi konularla ilgili halk inanışları ve bu inanışların eski inanç sistemi ve İslamiyet’le bağlantıları hakkında bilgi verilmiştir. Sonuç kısmında ise çalışmamızın bütününde elde edilen veriler ana hatlarıyla değerlendirilmiştir. ii Çalışmamızın Kaynakça kısmında sahada derleme yaptığımız kaynak kişiler ve eserimizi hazırlarken yararlandığımız yazılı kaynaklar alfabetik olarak sıralanmıştır. Çalışmamızın sonunda yer alan Ekler kısmında ise saha araştırması esnasında rastladığımız ve derlediğimiz bilgileri desteklediğini düşündüğümüz fotoğraflara yer verilmiştir. Bu çalışmanın hazırlanmasında beni yönlendiren, her aşamasında yardımlarını esirgemeyen danışmanım ve değerli Hocam Yrd. Doç. Dr. Adem ÖGER’e teşekkür ederim. Yaptığım akademik çalışmalarda ve öğrenim hayatımda yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen ve hep yanımda olan saygıdeğer Hocam Doç. Dr. Erdoğan ALTINKAYNAK’a teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmam esnasında maddi, manevi desteklerini hep hissettiğim aileme ve arkadaşlarıma yardımlarından dolayı minnettarım. Turgay KABAK Nevşehir 2011 iii ÖZET DERİNKUYU YÖRESİ HALK İNANIŞLARI Toplumun ortak değer yargılarının, yapıp ettiklerinin tümünü kapsayan kültür içerisinde çok önemli bir yere sahip olan halk inanışları; bir milletin psikolojisinin, hayata bakış açısının ve olayları algılama şeklinin anlaşılması için mutlaka incelenmesi gereken bir konudur; çünkü insanların hayata bakış açılarını ve değer yargılarının oluşmasını etkileyen en önemli unsur dindir ve dinle halk inanışları da iç içedir. Bir anlamda halk inanışlarına, halkın dini algılayış ve yaşayış biçimidir de diyebiliriz. Türkler dünyanın en eski ve en köklü milletlerinden birisi olarak çok zengin ve derin bir kültür meydana getirmişlerdir. Bu zengin kültürün içerisinde ilk çağlardan günümüze kadar geçen tarihi süreçte inanılan pek çok dinin kalıntıları mevcuttur. Bu kalıntılar, zamanla birikerek inanç katmanları oluşturmuştur. Günümüzde toplum içerisinde var olan pek çok inanışın kaynağı bu katmanlarda mevcuttur; ancak bunu ortaya çıkarmak çok da kolay değildir; çünkü toplum eski inanışlarını yeni kabul ettiği dinin kalıplarına uydurarak yaşatmaya devam etmiş bu da bir inanışın kaynağının kesin olarak tespitini zorlaştırmıştır. Yapmış olduğumuz “Derinkuyu Yöresi Halk İnanışları” adlı bu çalışma ile Derinkuyu ilçesinde var olan halk inanışları sözlü ve yazılı kaynaklardan derlenip bu konuda daha önce yapılmış çalışmaların ışığı altında incelenerek, Türk insanının psikolojisinin, hayata bakış açısının ve değer yargılarının temelinde yatan inançların ortaya konmasına yardımcı olunmaya ve Türk kültürünün gelecek nesillere aktarılmasına katkıda bulunulmaya çalışılmıştır. Tarihi, kültürel tabakaları bulunan tespit ettiğimiz halk inanışları, günümüzde yöre halkı arasında yaşamakta olan birçok ritüelin de temelini oluşturmaktadır. Zamanla anlamını yitirmiş ve sadece davranış olarak günümüze gelmiş bu ritüellerin ortaya çıkışı ve gelişimini anlamak için halk inanışlarına başvurmak durumundayız. İnanç ve davranış bütününde halk inanışlarını değerlendirdiğimiz bu çalışmada, Derinkuyu halk inanışlarının kökenleri ve ritüellerle ilişkisini ortaya koymaya çalıştık. iv Anahtar kelimeler: Halk İnanışları, Eski Türk İnanışları, Derinkuyu, Nevşehir. v ABSTRACT FOLK BELIEVES OF DERİNKUYU REGİON Folk believes having an important place in the culture that includes all of the mutual culture and what the people had done, is an issue which had been to analyses psychology, worldwiev and perception the events of a society to understanding; because the factor affecting the worldwiev and culture of people to occur is the religion that have certain mutual features with folk believes. In the other point we can say that folk believes is a style of society's wievs about the religion. Turks have grown up a substantial culture as an oldest society of the world. There are lots of traces belong to religions had been believed, in the time from old ages to today. These traces make belief classes to occur as collecting. The sources of some believes is in these classes but it is not easy to identify that; because the society continued to make old believes to live as assimilating to rules of their new religion. This is also complicated a belief to identify. The aim of this study named "Folk Believes of Derinkuyu" is help to identify believes in Turkish people's worldwiev and culture as collected verbal and written sources. Also is carry over Turkish culture to next generations. The folk believes that have historical and cultural classes, in today, are to make up a lot of base of the rituels which is to live local society. We have to apply to folk believes to understand appearance and development of the rituels which got losing its mean in time and transferred from in past to today. In this study that we have appraised the folk believes as a belief and treatment, we tried to ascertained relations between Derinkuyu folk believes and their sources and rituels. Key Words: Folk Believes, Oldest Turkish Believes, Derinkuyu, Nevşehir. vi KISALTMALAR Bkz. Bakınız C: Cilt çev. Yabancı dilden çeviren KK: Kaynak kişi S: Sayı s: Sayfa TDK: Türk Dil Kurumu TTK: Türk Tarih Kurumu vii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ………………………………………………………………………… i ÖZET …………………………………………………………………………..iii KISALTMALAR …………………………………………….………………. vi İÇİNDEKİLER ……………………………………………………………….vii GİRİŞ ………………………………………………………………………….. 1 1. Derinkuyu İlçesi ile İlgili Genel Bilgiler……..…………………...…………. 1 1.1. Derinkuyu’nun Tarihi …….……………………………………………….. 1 1.2. Derinkuyu’nun Coğrafi Özellikleri ………….……………….……………. 3 1.3. Derinkuyu’nun Nüfusu ve Ekonomik Yapısı……………………..……….. 4 1.4. Derinkuyu’nun Sosyo-Kültürel Yapısı ………………………….………… 5 2. Çalışmanın Alanı, Kapsamı ve Yöntemi ……………………………………. 6 1. BÖLÜM: HALK İNANIŞLARININ KAYNAĞI VE ÖZELLİKLERİ....8 1. 1. Millilik …………………………………………………………….……. 9 1. 2. Bağlayıcılık ……………………………………………………….…….. 9 1. 3. Değişmezlik ve Süreklilik ………………….…………………………... 10 1. 4. Ortaklık ………………………………………………………………… 10 1. 5. Meçhuliyet ……………………………………………………………... 10 2. BÖLÜM: HAYATIN GEÇİŞ DÖNEMLERİYLE İLGİLİ HALK İNANIŞLARI ………………………………………………………………... 19 2. 1. Doğumla İlgili Halk İnanışları ………………………………………….. 19 2. 1. 1. Doğum Öncesiyle İlgili Halk İnanışları ……………………………… 20 2. 1. 2. Doğum Esnası ve Sonrasıyla İlgili Halk İnanışları …………………… 28 2. 1. 3. Ad Vermeyle İlgili Halk İnanışları …………………………………… 36 2. 1. 4. Askerlikle İlgili İnanışlar ……………………………………………... 39 2. 2. Evlenmeyle İlgili Halk İnanışları …………………………….………….. 41 2. 2. 1. Düğün Öncesiyle İlgili Halk İnanışları ……………………………….. 45 2. 2. 2. Düğün ve Düğün Sonrasıyla İlgili Halk İnanışları …………………… 47 2. 3. Ölümle İlgili Halk İnanışları …………………………………………….. 50 2.3.1. Ölüm Öncesiyle İlgili Halk İnanışları ………………………………….. 53 2. 3. 1. 1. Ölümü Düşündüren Ön Belirtiler ………………………………….. 54 viii 2. 3. 2. Ölüm Anı ve Sonrasıyla İlgili Halk İnanışları ………………………... 57 2. 4. Değerlendirme …………………………………………………………... 64 3. BÖLÜM: