1 Boerenlandschap van Terschelling De ruimtelijke opbouw en historische ontwikkeling van de Terschellingerpolder en haar landbouw tussen 1800 en 1950. Groningen, februari 2013 Auteur: ing. B (Bibi) van de Klundert Onder begeleiding van: prof.Dr.Ir. M. (Theo) Spek Tweede lezer: dr. J.F. (Jeroen) Benders Deze scriptie is geschreven in het kader van de master Landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen, faculteit der Letteren, vakgroep Kunstgeschiedenis. 2 Voorwoord Toen ik de kans kreeg om onderzoek te doen op Terschelling greep ik deze met beide handen aan. Eilanden zijn boeiende plekken, wegens de relatieve geïsoleerde ligging en hun microsamenleving op zich. Ik werd gegrepen door het eilandgevoel, een gevoel dat je krijgt als je met de boot aankomt op het eiland. Het gevoel als thuiskomen, een plek waar ik tot mezelf kon komen en uren kon ronddwalen, genietend van de omgeving, van de mensen en van de natuur. Hoe de mens het landschap beïnvloed en veranderd vind ik een boeiende geschiedenis. Vandaar dat ik na de studie tuin- en landschapsarchitectuur ben gaan verdiepen in de geschiedenis van het landschap. De geschiedenis van het landschap is vaak nog zichtbaar in het huidige landschap maar ook in de mensen zelf. Zo kent elke streek zijn eigen identiteit en roept een bepaald gevoel op bij mensen. Deze scriptie richt zich op de ontwikkeling van het landschap op Terschelling in de negentiende en begin twintigste eeuw, waarin de landbouw en de mens een voorname rol hebben gespeeld. Bij het maken van de scriptie boden historische kaarten een houvast. Voor oude kaarten heb ik een grote fascinatie omdat zij veel kunnen vertellen over de geschiedenis van het landschap gevangen in één beeld. Kaarten spelen in deze scriptie dan ook een grote rol. Bij dit onderzoek heb ik hulp gekregen van verschillende personen, zowel eilandkenners, vakgenoten als familie en vrienden. Uiteraard speelt mijn hoogleraar Theo Spek daarbij een belangrijke rol. Hij hielp me onder meer bij het zoeken naar de rode draad en het kunnen maken van een diepte onderzoek. Daarnaast kreeg ik hulp van Arjen Kok (waterbedrijf Vitens). Hij heeft tevens onderzoek verricht op het eiland en heeft enkele kaarten en informatie aan mij beschikbaar gesteld. Het historische en landschappelijke onderzoek bracht me meerdere keren naar Terschelling waar ik eilanders ontmoette die mijn fascinatie over de cultuurhistorie van het eiland deelden. Zij deelden op ieder hun eigen manier hun kennis over het eiland. Van groot belang was de hulp die ik kreeg van Teunis Schol, Richard van Veen en Cees Cupido. Bij museum het Behouden Huys op West-Terscheling en archief Tresoar in Leeuwarden heb ik veel archief materiaal gevonden in oude boeken, rapporten, ansichten, kaarten en prenten. Mijn dank gaat uit naar de hartelijke hulp van de medewerkers van beide instanties. Tot slot gaat mijn dank uit naar vrienden en familie die mij geholpen hebben bij het onderzoek, door het faciliteren van een prettige en rustige studieomgeving, het bekritiseren van mijn teksten en het sturen in de goede richting. Bibi van de Klundert, 24 februari 2013 3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 1.1 Aanleiding 1.2 Stand van het onderzoek 1.3 Probleemstelling Onderzoeksthema 1 Onderzoeksthema 2 1.4 Bronnen- en onderzoeksmethoden 1.5 Afbakening van het onderzoek 1.6 Opbouw 2. Ruimtelijke opbouw van het polderlandschap in de negentiende eeuw 2.1 Inleiding 2.2 Het fysische landschap 2.3 De Buren en dorpsgebieden 2.4 Het landschap van de Terschellingerpolder in de negentiende eeuw 2.5 Landschapseenheden Oudste akkers Akkers op de hogere zandgrond Kampen Terpen Mieden Finnen Noordlanden Iezen 2.6 Conclusie 4 3. De historische ontwikkeling van het polderlandschap tussen 1800 en 1950 3.1 Inleiding 3.2 Schets van Landbouw en samenleving op Terschelling tussen 1600 en 1800. 3.3 Het landschap tussen 1800 en 1850 Landbouw en samenleving De kaart van landmeter C. Boling De kadastrale kaart 3.4 Het landschap tussen 1850 en 1900 Landbouw en samenleving De topografisch militaire kaart De kaart van landmeters J.L. Bulkens en J.C. Winterwerp 3.5 Het landschap tussen 1900-1950 Landbouw en samenleving De Tweede Wereldoorlog De Ruilverkaveling De Bonnebladen Luchtfoto omstreeks 1945 3.6 Synthese 4. Conclusie 4.1 Ruimtelijke opbouw en historische ontwikkeling van het polderlandschap van Terschelling tussen 1800 en 1950 4.2 Slotwoord Literatuur- en bronnenlijst Bijlagen 5 1. Inleiding 1.1 Aanleiding De directe aanleiding van dit onderzoek vormt een lopend overleg tussen de Historische Vereniging Skylge myn Lântse, Landschapsbeheer Friesland en het Kenniscentrum Landschap van de Rijksuniversiteit Groningen. In dit overleg kwam de wens naar voren om gezamenlijk een landschapsbiografie te realiseren van het eiland. Met als resultaat een beschrijving van de opbouw en ontstaansgeschiedenis van het landschap van Terschelling op wetenschappelijk betrouwbare, maar tegelijkertijd ook voor een breed publiek toegankelijke wijze wordt vastgelegd. Studenten van de studie landschapsgeschiedenis geven een bijdrage aan deze landschapsbiografie, door vooronderzoek te doen naar dit eiland onder begeleiding van prof. dr. ir. Theo Spek. Gezien de omvang van een dergelijke landschapsbiografie is gekozen het gebied op te delen in deelonderwerpen. Deze scriptie richt zich op het bewoonde gebied van het eiland, de Terschellingerpolder, daar waar de invloed van de mens het grootst is. Aan de zuidzijde van het eiland wordt het onderzoeksgebied begrenst door de Waddendijk en aan de noordzijde gaat het landschap geleidelijk over in de duinen. Gekozen is voor de periode 1800-1950. Deze interessante periode geeft een beeld van het landschap aan de vooravond van de eerste grootschalige ruilverkaveling, dat op Terschelling plaatsvond tussen 1947 en 1953. 1 De scriptie laat een landschap zien waaraan eeuwenoude gebruiken ten grondslag hebben gelegen en tevens een landschap dat aan veranderingen onderhevig is geweest, door natuurlijke krachten en modernisering van de maatschappij. 2 Over deze periode is voldoende materiaal voorhanden, waaruit op een betrouwbare wijze conclusies getrokken kunnen worden. De vraag: hoe de ruimtelijke structuur van het cultuurlandschap van Terschelling was opgebouwd en zich in deze periode heeft ontwikkeld staat in de scriptie centraal. 1 Kok, 2007, 87-88. 2 Knop, 1946, 194. Knop vermeldt dat in het begin van de negentiende eeuw de methoden van landbewerking op Terschelling nog hetzelfde waren dan in de drie eeuwen daarvoor. 6 1.2 Stand van het onderzoek De Nederlandse eilanden zijn de afgelopen eeuw een geliefde plaats geweest voor onderzoek: In 1934 promoveerde J.W. van Dieren op een geomorfologische analyse naar het duinenlandschap van Terschelling.3 Hij bracht in kaart hoe de duinen in het verleden op de loop gingen door het losliggende zand, en bracht dat rechtstreeks in verband met exploitatie van de duinen. Twee jaar later verscheen de sociaalgeografische studie van D.A. Bertoen-Brouwer over Ameland in de negentiende en begin twintigste eeuw.4 In de jaren zeventig deed G. Smit op eenzelfde methode als Bertoen-Brouwer onderzoek naar het cultuurlandschap van Terschelling. 5 Beiden laten zien dat aan het negentiende-eeuwse cultuurlandschap eeuwenlange gebruiken ten grondslag hebben gelegen en het fysisch milieu kaders gaf voor het gebruik van het landschap. Zij baseerden hun studie op demografische en fysisch-geografische gegevens, archief onderzoek, het kadaster en toponiemen. Om het ecologische belang van de Wadden onder de aandacht te brengen werd in 1976 onder de naam van J. Abrahamse het boek “Waddenzee” gepubliceerd. Daarin is op een populair wetenschappelijke en integrale wijze het hele waddengebied van Nederland tot aan Denemarken in beeld gebracht met specifieke aandacht voor de zeldzame natuur.6 In 2000 deed H. Schoorl onderzoek naar de geologie en bewoningsgeschiedenis van de eilanden Texel, Vlieland en Terschelling.7 In deze vierdelige serie gaat hij met name in op de fysische ontwikkelingen van de eilanden en toont hij aan dat de diluviale gronden van Texel en Vlieland zoveel weerstand boden aan de zeestromingen, dat zij als het ware een 'ophangpunt' werden van de concave (holle) kustbogen zuidelijk van Den Helder en oostelijk van Ameland. Tevens zoekt hij naar oorzaken waardoor de convexe (bolle) kustboog ging afvlakken, en hoe het zandtransport vanuit Vlieland het eiland Terschelling vormde. Een belangrijke bron voor de landschapsbiografie van Terschelling vormen de vele kaarten van Terschelling. De Nederlandse eilanden hadden eeuwenlang een belangrijke positie binnen de scheepvaart. Historische kaarten zijn dan ook volop aanwezig. M. Donkersloot-de Vrij publiceerde hier een overzicht van.8 Naast historische kaarten heeft de moderne wetenschap praktische kaarten voorgebracht met gegevens over hoogte, bodem en geomorfologie die voor deze scriptie een nuttige bron vormen. 9 Tot slot zijn er vele toponiemen terug te vinden, die mogelijk inzicht kunnen geven over de geschiedenis van het landschap. Tijdens de eerste ruilverkaveling zijn deze door landmeter ingenieur R.J. de Wit zorgvuldig vastgelegd op een landnamenkaart. A. Kok gebruikte deze bron voor zijn onlangs gepubliceerde boek over toponiemen van Terschelling.10 3 van Dieren, Organogene Dünenbildung : eine geomorphologische Analyse der Dünenlandschaft der West-Friesischen Insel Terschelling mit pflanzensoziologischen Methoden 1934. 4 Bertoen-Brouwer, Ameland : een sociaalgeografische studie van een Waddeneiland, 1936. 5 Smit, De agrarisch-maritieme structuur