Wiesław Kaczanowicz Classis Britannica Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia 49, 199-207 1994 ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE С U RIE - S К L O D O W S К A LUBLIN — POLONIA VOL. XLIX, 13 SECTIO F 1994 Uniwersytet Śląski Wiesław KACZANOWICZ Classis Britannica Classis Britannica Jedną z rzymskich flot prowincjonalnych okresu Cesarstwa Rzymskiego była Classis Britannica.1 Jej powstanie czasami wiąże się w literatu­ rze przedmiotu z powziętym przez cesarza Kaligulę zamiarem zdobycia Brytanii.2 Jego wyprawa nie doszła jednak do skutku. Przedsięwzięcie za­ anektowania wyspy ponowił w 43 r.n.e. następca Kaliguli, cesarz Klaudiusz. Utworzono podówczas prowincję Britannia, zapoczątkowując jednocześnie okres długoletnich walk mających na celu podporządkowanie Rzymowi owej wyspy. Posuwając się z kierunku południowo-wschodniego w kierunku pół­ nocno-zachodnim udało się Rzymianom w ciągu czterdziestolecia zdobyć i spacyfikować obszar dzisiejszej Anglii i Walii. Długotrwałe zmagania mi­ litarne oraz wyspiarski charakter tej prowincji wymagały, rzecz oczywista, utworzenia i utrzymywania floty. Była to owa Classis Britannica, wyraziście, aczkolwiek skąpo, poświadczona od czasów ekspedycji Klaudiusza. Nowo utworzona flota, zważywszy na okoliczności towarzyszące zdobywaniu Bry­ tanii, wypełniała początkowo funkcje dwojakiego rodzaju. Po pierwsze — była ona swojego rodzaju pasem transmisyjnym, za pomocą którego trans­ portowano na wyspę żołnierzy i dokonywano ich aprowizacji.3 Po drugie — 1 Na jej temat przede wszystkim zob. H. Cleere, The Classis Britannica, [w:] The Saxon Shore, London 1977 (CBA Research Report, No. 18), s. 16-19; P.A. Holder, The Roman Army in Britain, London 1982, s. 40, 55-56, 61, 77, 92, 95, 132-135; por. także M. Reddé, Mare nostrum. Les infrastructures, le dispositif et l’histoire de la marine militaire sous l’Empire Romain, Roma 1986, passim. 2 Np. Cleere, The Classis Britannica.. ., s. 16, 18-19; Holder, op. cit., s. 132. Zob. także A.A. Barrett, Caligula. The Corruption of Power, London 1989, s. 125-139. 3 Cleere, The Classis Britannica..., s. 16-17; Holder, op. cit., s. 132. pełniła ona rolę eskorty, a więc zabezpieczała idące z kontynentu transporty ludzi oraz zaopatrzenia.4 Celem sprawnego przeprowadzenia tych operacji utworzono w dzisiej­ szym Boulogne-sur-Mer (ówczesna nazwa Gesoriacum) bazę owej floty.5 Po przeciwnej stronie kanału La Manche portem przyjmującym ustanowione Richborough (podówczas Rutupiae).6 W latach 78-84 n.e. Juliusz Agrykola, teść znakomitego historyka Ta­ cyta, podjął próbę rozszerzenia granic prowincji i zdobycia niepodległych obszarów dzisiejszej Szkocji. W planach tego wybitnego wodza była również aneksja Irlandii (wówczas Hibernia). Cele te określiły zadania, przed któ­ rymi stanęła Classis Britannica. Do obu wymienionych wyżej funkcji doszły bowiem dwie kolejne.7 Po trzecie zatem — flota pełniła wówczas rolę stricte militarną, starając się niszczyć łodzie operujących z morza obrońców niepodległej „Szkocji”. I wreszcie po czwarte — stanowiła ona istotny element rozpoznania w to­ czonej przez Agrykolę kampanii, a także, rzecz nie zawsze doceniana, ważny czynnik poznania geograficznego. Musimy bowiem pamiętać, iż samowiedza Rzymian w tym zakresie była dość ograniczona. Dopiero wówczas poznawali oni, w istocie rzeczy, północno-zachodnie rubieże Europy. Trudno byłoby za­ tem przeceniać rolę ówczesnej floty, uwzględniwszy geopolityczną specyfikę Brytanii drugiej połowy I w. n.e. i stan wiedzy Rzymian w zakresie tamtej­ szych rejonów. Kampania Juliusza Agrykoli nie doprowadziła do podporządkowania Rzymowi obszarów dzisiejszej Szkocji. W konsekwencji wyspa została trwale podzielona na dwie części. Anglia i Walia tworzyły rzymską prowincję Bri- tannię. Reszta pozostała niepodległa. Ów dualizm ugruntował cesarz Ha­ drian (117-138) oraz jego następca Antoninus Pius (138-161), zlecając kon­ strukcję na pograniczu potężnego i złożonego systemu obronnego, znanego jako Vallum Hadriani oraz Vallum Antonini Pii.8 Trzeba zaakcentować, iż ta szczególna konstrukcja obronna miała południkowo biegnące przedłu­ żenie wzdłuż brzegów Morza Irlandzkiego. Występują tam bowiem ślady wału drewniano-zmiennego oraz pozostałości, rzecz istotna, m.in. punktów 4 Por. Cleere: The Classis Britannica..., s. 16-17; Holder, op. cit., s. 132-133. 5 Holder, op. cit., s. 132. Zob. także С. Seillier, Boulogne and the Coastal Defences in the 4th and 5th Centuries, [w:] The Saxon Shore.. , s. 35-38. 6 Ibid. 7 Zob. opis u Tacyta, De Vita Iulii Agricolae, passim. 8 W budowie Walu Hadriana, a konkretnie spichlerzy w Benwell i prawdopodobnie w Haltonchesters oraz Rudchester, uczestniczyli marynarze floty brytańskiej — zob. Holder, op. cit., s. 92. obserwacyjnych, które pełniły, bądź mogły pełnić rolę latarni morskich.9 Jednocześnie na południowym wybrzeżu wyspy, a szczególnie w dogodnych punktach brzegów dzisiejszych hrabstw Sussex oraz Kent, powstało cały szereg portów oraz stanowisk militarnych. Podobnie ma się rzecz z wybrze­ żem nad Morzem Północnym, aż po kraniec Wału Hadriana. Port w dzisiej­ szym South Shields ryglował ów system obronny, stanowiąc jego wschod­ nie zwieńczenie. W miejscowości tej odkryto m.in. resztki całkiem okazałej przystani.10 Prowincja Britannia została więc opasana tu i ówdzie bardzo gęstym systemem fortyfikacji. Powstaje zatem pytanie — w jakim celu? Dal­ szą zaś kwestią będzie określenie miejsca floty rzymskiej w owym kompleksie obronnym. Ryc. 1. Rzymskie centrum metalurgiczne na obszarze hrabstwa Sussex (wg: Cleere, The Classis Britannica.. ., s. 18) Fig. 1. Centre métallurgique romain dans le Sussex (selon Cleere, The Classis Britannica.. ., p. 18) Dorobkiem minionego de facto dwudziestolecia są wykopaliska oraz ich interpretacje, dotyczące gospodarczych podstaw funkcjonowania prowincji Britannia i jej rola w gospodarce zachodnich połaci Cesarstwa Rzymskiego. Okazuje się, iż ekonomika tej prowincji była daleko bardziej rozwinięta, niż 9 D.J. Breeze, В. Dobson, Hadrian’s Wall, Harmondworth 1978, s. 40-42 i inne; R. Birley, Vindolanda. A Roman Frontier Post on Hadrian’s Wall, London 1977, s. 13-14; W. Kaczanowicz, Wał Hadriana - pogranicze świata rzymskiego i celtyckiego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 1995, z. 117, s. 111-118. 10 Zob. J.N. Dore, J.P. Gillam, South Shields. Excavations 1875-1975, The Society of Antiquaries of Newcastle upon Tyne, Monograph Series No. 1, Newcastle 1979; Holder, op. cit., s. 81; S. Frere, Britannia. A History of Roman Britain, London 1991, s. 159-161. dawniej sądzono.11 Bazowała ona głównie, począwszy od schyłku I w. n.e., poprzez epokę Antoninów i przynajmniej pierwsze ćwierćwiecze III stulecia, na pozyskiwaniu i przerobie różnych metali, a głównie żelaza. Rozwinęło się podówczas m.in. duże centrum metalurgiczne we wspomnianym już hrab­ stwie Sussex (ryc. 1.), gdzie produkowano i skąd eksportowano na dużą skalę wyroby żelazne.12 Należy zauważyć, iż odkryto tam m.in. znaczną liczbę dachówek z określeniem CL(assis) BR(itannica) (ryc. 2), dowodnie wskazu­ jących na zaangażowanie floty, odpowiedzialnej za transport i konwojowanie eksportowanego z owego rejonu żelaza. Nie dziwi zatem, że wraz z powsta­ niem oraz egzystencją wzmiankowanego centrum (od początków II stulecia n.e. po lata ok. 235-245) zakończyła się wiodąca rola portu handlowego i wojennego w Richborough (wówczas Rutupiae). Punkt ciężkości w tym za­ kresie przeniósł się natomiast od dzisiejszego Dover (wtedy Dubris), leżącego na dogodnym zapleczu interesującego nas ośrodka metalurgii (zob. ryc. 3) i znacznie bliżej przyjmującego po stronie galijskiej portu we współczesnym Boulogne-sur-Mer.13 THE ROMAN FOnTS OF THE SAXON SHORE Ryc. 2. Dachówki sygnowane oznaczeniem floty rzymskiej w Brytanii (wg: S. Johnson, The Roman Forts of the Saxon Shore.. ., s. 12) Fig. 2. Tuiles marquées d’un signe de la Classis Britannica (selon Johnson, The Roman Forts of the Saxon Shore..., p. 12) Znaczenie Classis Britannica w epoce wczesnego Cesarstwa Rzymskiego zdają się dobrze dokumentować dwa przykłady. Po pierwsze - znamienna jest stratygrafia rzymskich materiałów arche­ ologicznych z obszaru pobliskiej Irlandii. Są one tam dość rzadkie w wiekach 11 Zob. P. Solway, Roman Britain, Oxford 1981, s. 615-664 Frere, op. cit., szczególnie s. 229-294. 12 H. Cleere, The Roman iron industry of the weald and its connections with the Classis Britanica, „Archaeological Journal” 1975, T. 131, s. 171-199; id., The Classis Britannica.. , s. 17-19; Holder, op. cit., s. 95-96. 13 Philip, The British Evidence. Dover, [w:] The Saxon Shore... s. 20-21. I i II n.e. Owe zabytki nie występują, praktycznie rzecz biorąc, na terenie wzmiankowanego terytorium w III stuleciu. Pojawiają się tam natomiast w dużych ilościach dopiero za czasów późnego Cesarstwa Rzymskiego.14 Można domniemywać, iż te importy miały charakter głównie łupów wo­ jennych. A zatem system obronny Brytanii, w tym również, a może przede wszystkim, działania morskie, były na tyle skuteczne, iż efektywnie chro­ niły w czasach pryncypatu ową wyspiarską prowincję przed najeźdźcą zza Kanału Sw. Jerzego. Po drugie — dysponujemy bardzo interesująca inskrypcją z Brytanii. Jej bohaterem jest M. Maenius Agrippa, wysłany tam za panowania Hadriana (117-138 n.e.) jako dowódca Cohors I Hispanorum. Ukoronowaniem jego kariery, chyba już za Antonina Piusa (138-161), były natomiast, jak należy sadzić, łączone stanowiska prokuratora dla Brytanii i prefekta tamtejszej floty.15 Mamy tutaj do czynienia, trzeba to zaakcentować, z sytuacją bardzo szczególną.