AGNIESZKA GAJEWSKA AGNIESZKA GAJEWSKA Monografia Zagłada i gwiazdy. AGNIESZKA GAJEWSKA Przeszłość w prozie Stanisława Lema wpisuje twórczość autora Głosu Pana Fot. Piotr Bedliński w główne nurty polskiej prozy powojennej, w tym w pokolenie Kolumbów, prozę małego realizmu, prozę pacyfistyczną oraz rozrachunki inteligenckie. Pozostawiając na marginesie futurystyczne wizje, historię filozofii i dyskusje z oświeceniem, autorka Agnieszka Gajewska koncentruje się na wątkach, które dotyczą pracuje na stanowisku dwudziestowiecznej historii, odnoszą się adiunkta w Instytucie Filologii do konkretnych wydarzeń historycznych Polskiej UAM w Poznaniu, oraz biograficznych doświadczeń. literaturoznawczyni, autorka W książce poświęconej śladom Zagłady książki Hasło: feminizm (2008). Żydów lwowskich, obecnym w prozie Redaktorka naukowa Stanisława Lema, kontekst historyczny antologii przekładów Teorie obejmuje okres od XIX wieku, gdy wywrotowe oraz podręcznika Ukazanie obecności Zagłady, rozpoczęła się polonizacja galicyjskich akademickiego Kompozycja a nieledwie Lema Żydów, aż do lat siedemdziesiątych i genologia. Ćwiczenia podświadomości pogromowej, wieku następnego, kiedy to pisarz był z poetyki (2010). kompleksu ofiary czy inwigilowany przez bezpiekę. Tło dla We współpracy z prof. Arletą dysocjacyjnego rozbicia interpretacji powieści realistycznych oraz Galant zredagowała numer osobowości, szukającej na science fiction autora Cyberiady stanowią „Studiów Polonistycznych” kolejnych piętrach teoretycznych także nieznane do tej pory fakty z biografii zatytułowany Kto się boi Zofii refleksji możliwości uspójnienia pisarza. Dzięki licznym kwerendom Nałkowskiej? (2013). Sekretarz świata porażonego grozą archiwalnym możliwe było uzupełnienie naukowy Interdyscyplinarnego ZAGŁADA i nonsensem genocydu, to wiedzy na temat międzywojennych oraz Centrum Badań Płci Kulturowej świetne osiągnięcie naukowe wojennych losów rodziny Stanisława i Tożsamości UAM. i literackie Agnieszki Gajewskiej, Lema oraz sprostowanie kilku najczęściej a także wskazanie kierunku, pojawiających się w jego biografiach w którym podobne badania błędów. można pogłębiać i rozwijać. i gwiazdy prof. dr hab. Andrzej Zieniewicz (z recenzji wydawniczej) Patronat honorowy: ISSN 0554-8179 ZAGŁADA i gwiazdy ISBN 978-83-232-3047-2 Przeszłość w prozie Stanisława Lema ZAGŁADA I GWIAZDY 1 2 UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA FILOLOGIA POLSKA NR 164 Agnieszka Gajewska ZAGŁADA I GWIAZDY Przeszłość w prozie Stanisława Lema POZNAŃ 2016 3 ABSTRACT . Gajewska Agnieszka, Zagłada i gwiazdy. Przeszłość w prozie Stanisława Lema [Holocaust and the Stars. The past in the prose of Stanisław Lem]. Poznań 2016. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza [Adam Mickiewicz University Press]. Seria Filologia Polska No. 164 . Pp. 242, 30 Figs. ISBN 978-83-232- 3047-2. ISSN 0554-8179 . Text in Polish with an English summary. The monograph Holocaust and the Stars. The past in the prose of Stanisław Lem links the work of the writer of His Master’s Voice with the main currents in Polish post-war prose, including the Columbus generation, the prose of minor realism, pacifistic prose, and the intellectual ‘coming to terms’ with the past. Leaving aside the futuristic visions, philosophical history and discussions of enlightenment, the author of this book concentrates on those strands that concern twentieth-century history, alluding to specific historical events and life experiences. In this book, devoted to the traces of the Holocaust of the Jews of Lviv that can be found in Stanisław Lem’s prose, the historical context covers the period from the nineteenth century, when the Polonisation of the Galician Jews began, up to the 1970s, when the writer was put under surveillance by the secret police. The back- ground for the interpretation of Lem’s realist and science fiction novels also includes hitherto unknown facts from the writer’s biography. Thanks to extensive archival research, additional knowledge has been gained about the interwar and wartime experiences of Lem’s family, and several errors commonly appearing in his biogra- phies have been corrected. Agnieszka Gajewska – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej, Instytut Filologii Polskiej, ul. Aleksandra Fredry 10, 61-701 Poznań, Poland Recenzent: prof. dr hab. Andrzej Zieniewicz Książka powstała w ramach projektu sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2011/03/B/HS2/03481 Publikacja sfinansowana przez Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej UAM © Agnieszka Gajewska 2016 This edition © Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2016 Projekt okładki: Katarzyna Swinarska www.kswinarska.art.pl ISBN 978-83-232-3047-2 ISSN 0554-8179 4 SPIS TREŚCI Wprowadzenie ................................................................................................ 7 Science fiction ? ......................................................................................... 13 Hannah Arendt i science fiction ............................................................... 23 Proza pacyfizmu nuklearnego ................................................................. 29 Białko ....................................................................................................... 35 Biologia ewolucyjna ................................................................................. 40 Fragmenty ................................................................................................ 43 Zbyt dużo historii ..................................................................................... 45 Bestiariusze .............................................................................................. 51 Część I. Lem(berg) land ............................................................................... 55 Resentymenty a historia Żydów lwowskich ............................................. 55 Podróż w czasie ........................................................................................ 63 Utracone miasto ....................................................................................... 66 Sanatorium ............................................................................................... 79 Figuren ..................................................................................................... 86 Nowy Człowiek ........................................................................................ 89 Operation Reinhardt ................................................................................. 95 Część II. Rozszczepienie .............................................................................. 105 Portret wielokrotny .................................................................................. 105 Portret wielokrotny – suplement ............................................................. 119 Getto ......................................................................................................... 129 Ojciec ....................................................................................................... 134 Angina pectoris i lekarz z innej epoki ...................................................... 147 Światy równoległe .................................................................................... 155 Traktat o zapominaniu ............................................................................ 159 „Dziedzictwo form nieobecności” ............................................................ 162 5 Część III. Zagłada w Kosmosie .................................................................... 165 Ocalony .................................................................................................... 165 Świadek .................................................................................................... 171 Mane tekel ................................................................................................ 185 Sny ............................................................................................................ 193 Kadłubki ................................................................................................... 197 O co pyta Hamlet? ................................................................................... 202 Selekcja robotów ...................................................................................... 205 Widma i duchy ......................................................................................... 209 Zakończenie .................................................................................................. 215 Nota wydawnicza ............................................................................................ 221 Bibliografia ...................................................................................................... 223 Indeks nazwisk ................................................................................................ 233 Holocaust and the Stars. The past in the prose of Stanisław Lem (Summary) .. 239 6 WPROWADZENIE Na końcu korytarza lwowskiego mieszkania Stanisława Lema jego obecna właścicielka, wysiedlona z Łemkowszczyzny, powiesiła obraz przedstawiający Kozaka Mamaja. Jak kustoszka literackiego muzeum z życzliwością oprowadza turystów pukających do jej drzwi i odtwa- rza – recytując Wysoki Zamek – przedwojenny układ pokoi i ich wy- strój. Opowieści towarzyszy przeświadczenie o wspólnocie