Title: Z potrzeby chwili i ku pamięci... : studia o poezji i prozie Oświecenia Author: Bożena Mazurkowa Citation style: Mazurkowa Bożena. (2019). Z potrzeby chwili i ku pamięci... : studia o poezji i prozie Oświecenia. Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wydanie książki dofinansowane ze środków Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Książka udostępniona w otwartym dostępie na podstawie umowy między Uniwersytetem Śląskim a wydawcą. Książkę możesz pobierać z Repozytorium Uniwersytetu Śląskiego i korzystać z niej w ramach dozwolonego użytku. Aby móc umieścić pliki książki na innym serwerze, musisz uzyskać zgodę wydawcy (możesz jednak zamieszczać linki do książki na serwerze Repozytorium Uniwersytetu Śląskiego). Książka Bożeny Mazurkowej BOŻENA MAZURKOWA ma wymiar monograficzny. Zawarte w niej rozprawy scala naczelna idea skupienia się na faktach literackich z zakresu twórczości publiczno-okolicznościowej i osobisto-okazjonalnej. Wypada stwierdzić, CHWILIZ POTRZEBY I KU PAMIĘCI... że Bożena Mazurkowa doskonale porusza się w obrębie podjętej problematyki i przedstawionym zbiorem wkracza w grono czołowych badaczy oświeceniowej literatury okolicznościowej. Wszystkie rozprawy mają charakter nowatorski, dotyczą materii ważnych, godnych pilnej, dokładnej analizy. Książka Bożeny Mazurkowej BOŻENA MAZURKOWA Z potrzeby chwili i ku pamięci… rozprawy rozprawy Studia o poezji literackie literackie Z POTRZEBY CHWILI i prozie oświecenia w sposób istotny dopełni I KU PAMIĘCI... naszą wiedzę o rzeczywistości społeczno-literackiej tej epoki. ISSN 0208-4007 ISBN 978-83-66076-40-2 Rozprawy Literackie 2019- okladka do druku makieta 17 01 2019.indd 1 2019-01-16 21:19:30 2019 - Piórko - Mazurkowa - Z POTRZEBY CHWILI I KU PAMIĘCI [platan].indd 6 2019-02-04 09:35:19 Z POTRZEBY CHWILI I KU PAMIĘCI... STUDIA O POEZJI I PROZIE OŚWIECENIA ROZPRAWY LITERACKIE KOMITET REDAKCYJNY PAWEŁ PRÓCHNIAK (przewodniczący), GRZEGORZ WOŁOWIEC (sekretarz), JANINA ABRAMOWSKA, ALINA KOWALCZYKOWA, ALEKSANDRA OKOPIEŃ-SŁAWIŃSKA 92 POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET NAUK O LITERATURZE BOŻENA MAZURKOWA Z POTRZEBY CHWILI I KU PAMIĘCI... STUDIA O POEZJI I PROZIE OŚWIECENIA Recenzent prof. dr hab. Wiesław Pusz Redakcja Agnieszka Plutecka Opracowanie indeksu osobowego Małgorzata Marcinkowska-Malara Przekład streszczenia w języku francuskim Joanna Pluta Przekład streszczenia w języku angielskim Gabriela Marszołek Korekta Aleksandra Nizioł Montaż okładki Joanna Gondowicz Łamanie Renata Witkowska Publikacja sfinansowana ze środków Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach © Copyright by Bożena Mazurkowa, 2019 © Copyright by Uniwersytet Śląski w Katowicach, 2019 ISBN 978-83-66076-40-2 Druk i oprawa PLATAN Kryspinów 256 32-060 Kryspinów 2019 - Piórko - Mazurkowa - Z POTRZEBY CHWILI I KU PAMIĘCI [platan].indd 4 2019-02-04 09:35:19 Moim synom Konradowi i Pawłowi z miłością i dobrą wróżbą poświęcam… 2019 - Piórko - Mazurkowa - Z POTRZEBY CHWILI I KU PAMIĘCI [platan].indd 5 2019-02-04 09:35:19 2019 - Piórko - Mazurkowa - Z POTRZEBY CHWILI I KU PAMIĘCI [platan].indd 6 2019-02-04 09:35:19 Słowo wstępne Przed dwudziestu laty, w dniach 9–11 grudnia 1998 roku na Uniwersyte- cie Śląskim w Katowicach odbyła się ogólnopolska konferencja naukowa „Sarmackie theatrum. Od narodzin do śmierci”1. W czasie obrad, które zgromadziły licznych badaczy literatury, języka oraz kultury dawnej Polski niemal ze wszystkich krajowych ośrodków akademickich, po raz pierwszy przedstawiłam rezultaty badań wykraczających poza dotych- czasową ścieżkę moich zainteresowań piśmiennictwem wieku świateł. Dotąd zajmowałam się bowiem przede wszystkim różnymi aspektami oraz funkcjami literackiej i edytorskiej oprawy dzieł w drukach doby stanisławowskiej2. Wygłoszony przeze mnie podczas owej konferencji referat na temat kilku wierszy imieninowych z drugiej połowy XVIII wieku zapocząt- kował moją naukową przygodę nie tylko z tym rodzajem okazjonalnej muzy3, ale także z innymi odmianami poezji, dla których inspiracją były konkretne wydarzenia i fakty. 1 Zob. R. O[cieczek], Słowo wstępne, [w:] Sarmackie theatrum, [t.] 1: War- tości i słowa, red. R. Ocieczek przy współudziale B. Mazurkowej, Katowice 2001, s. [7]. 2 Syntetyczne ujęcie wybranych zagadnień z tego właśnie zakresu przed- stawiłam w tomie: B. Mazurkowa, Literacka rama wydawnicza dzieł Franciszka Dionizego Kniaźnina (na tle porównawczym), Katowice 1993. 3 Poszerzona wersja konferencyjnego wystąpienia ukazała się drukiem trzy lata później: Eadem, Imieninowe powinszowania, wróżby i przestrogi w poezji drugiej połowy XVIII wieku, [w:] Sarmackie theatrum, [t.] 2: Idee i rzeczywistość, red. R. Ocieczek przy współudziale M. Barłowskiej, Katowice 2001, s. 201–219. 2019 - Piórko - Mazurkowa - Z POTRZEBY CHWILI I KU PAMIĘCI [platan].indd 7 2019-02-04 09:35:19 8 Słowo wstępne Kontynuując zainteresowania poszczególnymi typami ramowych elementów literackich i piśmienniczych w dawnej książce4, równocześnie stopniowo poszerzałam obszar badań skupionych na prywatnej poezji okazjonalnej, podarunkowej5, później również okolicznościowej o cha- rakterze publicznym, politycznym6. Moją uwagę z biegiem lat przyciągały też ujęte prozą teksty, które utrwalały pamięć o konkretnych ludzkich doświadczeniach w indywidualnej bądź zbiorowej świadomości lub wychodziły naprzeciw zaciekawieniu przyszłym biegiem spraw. I z takich właśnie zainteresowań oraz studiów naukowych wyrosła publikacja oddawana obecnie do rąk Czytelnika. W części pierwszej książka obejmuje poszerzone wersje wydanych już drukiem prac na temat prywatnej poezji okazjonalnej, a także okolicz- nościowej, inspirowanej konkretnymi faktami oraz zjawiskami ze sfery publicznej. Na początku pomieszczona została rozprawa poświęcona 4 Zob. między innymi: Eadem, „Weksle prawdy i nieprawdy”. Studia lite- rackie o książce oświeceniowej, Warszawa 2011; Wypowiedzi zalecające w książce dawnej i współczesnej, red. M. Jarczykowa, B. Mazurkowa z udziałem M. Mar- cinkowskiej, Katowice 2015 (tu moja rozprawa O wypowiedziach zalecających w polskich drukach z drugiej połowy XVIII wieku, s. 169–189). W druku znajdują się dwa obszerne tomy zbiorowe pod moją redakcją naukową: Marginalia w książce dawnej i współczesnej oraz Komentarze i przypisy w książce dawnej i współczesnej (Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach). 5 W tym zakresie efektem moich własnych studiów i współpracy z innymi badaczami poezji okazjonalnej jest edycja pionierska w stanie badań nad literaturą polskiego oświecenia: Wiersze imieninowe poetów z drugiej połowy XVIII wieku, wstęp, wybór tekstów i oprac. B. Wolska, B. Mazurkowa, T. Chachulski, Warszawa 2011. 6 Kwestie rozróżnień i propozycji terminologicznych wierszy poświęconych różnym wydarzeniom życia prywatnego i publicznego, różnym okazjom i oko- licznościom, a także gatunkowej typologii tego typu utworów szerzej omawiają: Barbara Wolska w studium Ogólne uwagi o twórczości okolicznościowej Adama Naruszewicza. Wiersze podarunkowe i bukiety („Prace Polonistyczne” 2004, t. 59: Tobie – teraz. W kręgu literackich ofiarowań, s. 132–133), a Wiesław Pusz w roz- prawie Literatura okolicznościowa – okazjonalna – ulotna – chwilowa. Propozycje rozróżnień („Prace Polonistyczne” 2009, t. 64: Z powodu okoliczności, pod wpływem chwili, s. 18–24). 2019 - Piórko - Mazurkowa - Z POTRZEBY CHWILI I KU PAMIĘCI [platan].indd 8 2019-02-04 09:35:19 Słowo wstępne 9 wierszom imieninowym i urodzinowym, którymi w epoce upamiętniano doroczne święta młodych solenizantów – dzieci i kilkunastoletnich adre- satów. W przypadku pozostałych tekstów pomieszczonych w tej części tomu każdy stanowi małą monografię jednego utworu powiązanego z ważnym aktualnym wydarzeniem lub zjawiskiem z rodzimych dziejów dwóch ostatnich dekad XVIII wieku, mającym wpływ na losy państwa i wszystkich jego mieszkańców, całej wspólnoty. Znakomitych poetów tego czasu – Ignacego Krasickiego, Stanisława Trembeckiego i Fran- ciszka Dionizego Kniaźnina – do przemyśleń przedstawionych w utwo- rach, które są przedmiotem dociekań w trzech rozprawach, skłoniła współczesna scena polityczna i jej kuluary, odpowiednio: zbliżający się sejm grodzieński roku 1784, obrady Sejmu Wielkiego oraz insurekcja kościuszkowska. Zasadniczy tok rozważań, skupiony na analizie oraz interpretacji konkretnych wierszy, dopełniają rozpoznania dotyczące analogicznych problemów, wątków, ujęć w twórczości danego poety. Natomiast druga część książki, wyjąwszy rozważania na temat epistolarnej relacji podróżnej, zawiera niepublikowane dotąd prace poświęcone prozie artystycznej, literackiej oraz użytkowej, która stanowi swego rodzaju dokumentację konkretnych momentów jed- nostkowych i zbiorowych przeżyć, uczuć, doświadczeń lub dokonań ważnych postaci z epoki. Osobny wątek, aczkolwiek również powiązany z kategorią czasu, wyznaczyło zainteresowanie ludzi oświecenia tym wszystkim, co miało dopiero nadejść – chęć poznania różnych odsłon własnej przyszłości. Tutaj Czytelnik znajdzie obszerne studium prezentujące wizerunek Stanisława Konarskiego, utrwalony w epoce przez ludzi pióra w nie- licznych enkomionach i poetyckich funeraliach, zasadniczo jednak w przekazach prozą – tekstach publicystycznych, epistolarnych, prze- kazach oratorskich (pogrzebowym i rocznicowym) oraz w biogramach. Kolejna praca przedstawia syntetycznie wyniki kilkuletnich badań nad przekładem pochodzącej z początku XIX wieku relacji z podróży do Włoch Walerii Tarnowskiej. Przedmiotem rozważań są codzienne zapiski, które w trakcie niespełna rocznego wojażu hrabina ujmowała w formę listów do pozostawionej w kraju córeczki, w momencie wyjazdu