Uniwersytet Śląski w Katowicach. Wydział Filologiczny Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Marek Piotr Urbański Dzieje książki i bibliotek w kulturze Ziemi Szamotulskiej Praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Marii Pidłypczak–Majerowicz prof. nadzw. Akademii Pedagogicznej w Krakowie Katowice 2008 SPIS TREŚCI • Wstęp 4 • Wprowadzenie: Szamotuły i Ziemia Szamotulska, położenie geograficzne, nazwy, herby, gospodarka 8 Część I Dzieje Szamotuł i Ziemi Szamotulskiej do końca XVIII w. Rozdział 1 Historia Szamotuł i Ziemi Szamotulskiej 13 Rozdział 2 Oświata i kultura Szamotuł i Ziemi Szamotulskiej 17 Rozdział 3 Życie religijne Szamotuł i Ziemi Szamotulskiej 19 Rozdział 4 Ważne postacie Szamotuł i Ziemi Szamotulskiej 44 Rozdział 5 Drukarnie Szamotuł i Ziemi Szamotulskiej 56 Rozdział 6 Biblioteki: kościelne, zakonne, różnowiercze, szkolne, prywatne 59 Część II Szamotuły i Ziemia Szamotulska od XIX w. do współczesności Rozdział 1 Szamotuły i Ziemia Szamotulska pod zaborem pruskim 61 1.1 Dzieje miasta i Ziemi Szamotulskiej 61 1.2 Szkolnictwo i życie kulturalne (Krajowe Towarzystwo Zbieraczów Starożytności) 65 1.3 Drukarnie i księgarnie 97 1.4 Biblioteki: kościelne, zakonne, stowarzyszeń, prywatne 98 1.5 Czasopisma polskie 101 Rozdział 2 Lata 1918-1939 i okres II wojny światowej 102 2.1 Historia miasta i Ziemi Szamotulskiej w latach 1918-1939 102 2.2 Drukarnie i księgarnie 105 2.3 Czasopisma i czytelnictwo 106 2.4 Lata okupacji 1939-1945 109 Rozdział 3 Okres po drugiej wojnie światowej: 1945-1989 111 3.1 Rozwój miasta i Ziemi Szamotulskiej 111 3.2 Oświata i życie kulturalne 112 3.3 Drukarnie i księgarnie. Prasa lokalna w latach 1945-1989 120 2 3.4 Biblioteki 121 Rozdział 4 Lata transformacji i współczesność: 1990-2005 147 4.1 Biblioteki i czytelnictwo 147 4.2 Prasa lokalna 157 4.3 Przyszłość książki i bibliotek w Szamotułach i na Ziemi Szamotulskiej 159 Zakończenie 160 Indeks nazwisk 162 Indeks geograficzny 172 Wykaz skrótów 178 Bibliografia: źródła, opracowania 179 T. 2 Aneksy: tabele, kopie dokumentów, ilustracje, pieczęcie 3 WSTĘP Rola biblioteki jako instytucji kulturotwórczej jest bezsprzeczna, rola książki jako narzędzia służącego tworzeniu owej kultury jest niepodważalna. Biblioteka to placówka gromadząca i upowszechniająca dorobek pokoleń, począwszy od jednostki, jednej rodziny, a skończywszy na całych narodach. Biblioteki i książki - ich dzieje i historia od dawna były i są w kręgu zainteresowań historyków, bibliotekarzy, bibliologów. Te zainteresowania przyniosły i w dalszym ciągu przynoszą znaczącą liczbę opracowań na temat książek i bibliotek, w tym prace przyczynkarskie, monografie, obszerne artykuły obejmujące całość lub fragmenty danych epok, krajów czy regionów. Szamotuły, jak i cała Szamotulszczyzna już od wieków średnich były znanym ośrodkiem kulturalnym, z tej właśnie ziemi pochodzili znamienici profesorowie Akademii Krakowskiej1, utalentowani artyści.2 Region szamotulski do chwili obecnej nie doczekał się całościowego, syntetycznego opracowania dotyczącego książki i bibliotekarstwa na Ziemi Szamotulskiej. Były pewne próby i podejmowane są one także obecnie, aby przedstawić szerszemu ogółowi rolę książki i bibliotek, bibliotekarstwa szamotulskiego, nie są one jednak w pełni satysfakcjonujące. Najbardziej znanym autorem prac dotyczącym nie tylko bibliotekarstwa Ziemi Szamotulskiej, ale również regionu szamotulskiego, jest Romuald Krygier.3 Jego opracowania były bardzo pomocne w czasie pisania pracy, należało je jednak poddać krytyce, w związku z tym, iż w swoich opracowaniach podawał „podstawową bibliografię”, oraz następowały powtórzenia z jego wcześniejszych prac, które czasami nie były weryfikowane przed kolejnym ich wydaniem. Bardzo pomocne okazały się dwie jego niepublikowane prace dotyczące historii Szamotuł, przechowywane obecnie w Bibliotece Miasta i Gminy im. Edmunda Calliera w Szamotułach – „Szamotuły w Polsce Ludowej: 1945-1970” oraz „Szamotuły w latach 1793-1944. Szkic monograficzny”; jeśli chodzi o prace dotyczące zagadnienia bibliologicznego, również prace jego autorstwa okazały się bardzo pomocne, tj. „25 lat 1 Grzegorz Snopek, Jan z Szamotuł zwany Paterkiem, Wojciech Krypa. 2 Wacław z Szamotuł, Nadworny kapelmistrz króla Zygmunta Augusta. 3 R. Krygier, 25 lat bibliotek publicznych w powiecie szamotulskim (1946-1970), Szamotuły 1971;Tenże, (oprac.)35 [trzydzieści pięć] – lat biblioteki publicznej Miasta i Gminy im. Edmunda Calliera 1946-1981, Szamotuły 1981; Tenże, Bibliografia regionalna ziemi szamotulskiej, wybór publikacji, Szamotuły 1984; Tenże, Ich ślad na Ziemi Szamotulskiej, Szamotuły 2001; Tenże, Kolegiata Szamotulska, Szamotuły 2001; Tenże, Ziemia Szamotulska: przewodnik wycieczkowy, Poznań 1965; Tenże, Szamotuły w Polsce Ludowej: 1945-1970, Szamotuły 1973; Tenże, Szamotuły w latach 19-793-1944. Szkic monograficzny, Szamotuły 1966-1974; R. Krygier, P. Mordal, Vademecum Krajoznawcze Ziemi Szamotulskiej, Szamotuły 2002. 4 bibliotek publicznych w powiecie szamotulskim (1946-1970)” oraz „35 [trzydzieści pięć] – lat biblioteki publicznej Miasta i Gminy im. Edmunda Calliera 1946-1981”. Oczywiście nie jest on jedynym autorem, który propagując region szamotulski akcentuje silnie akcent bibliologiczny4. Wątek ten jest również obecny w pracach magisterskich dotyczących poszczególnych bibliotek5, autor ma tu na myśli pracę Marii Sobkowiak dotyczącą biblioteki publicznej w Kaźmierzu, która rzuca światło na działalność TCL w Kaźmierzu i na działalność ks. proboszcza W. Faustmanna na polu czytelnictwa. W Szamotulskiem nie było dużego zainteresowania problematyką regionalnego bibliotekarstwa, prócz kilku wymienionych już opracowań jubileuszowych dotyczących bibliotek publicznych na Ziemi Szamotulskiej.6 Praca dotycząca książki i bibliotek na Ziemi Szamotulskiej jest pierwszą próbą przedstawienia tematu dziejów książki, bibliotek i bibliotekarstwa szamotulskiego od czasów najdawniejszych do roku 2005, w której wykorzystano dostępne materiały archiwalne, publikacje oraz badania własne. Praca ta nie wyczerpuje całego tematu, brak tutaj dokładnego omówienia problematyki sytuacji bibliotek i książki w latach międzywojennych.7 Przygotowanie rozprawy było poprzedzone kilkuletnim okresem zbierania, badania i analizowania dostępnych materiałów, które autor poddał selekcji. Niezwykle pomocne okazały się zbiory dokumentów z Muzeum Zamku Górków w Szamotułach, różnego rodzaju wydawnictwa okolicznościowe, archiwalne roczniki miejscowej „Gazety Szamotulskiej” za lata 1926-1936 i 1995-2005, oraz zbiory regionaliów poszczególnych bibliotek – przede wszystkim Biblioteki Publicznej Miasta i 4 M. Wawrzyniak-Zdziebkowa, dzięki staraniom której światło dzienne ujrzały takie opracowania jak: Biblioteka Publiczna w Dusznikach 1946-1996, Duszniki 1999; Duszniki dzisiaj i w przeszłości, Duszniki 2007; również autor pracy doktorskiej opublikował kilka artykułów przyczynkarskich dotyczących bibliotekarstwa szamotulskiego: Początki kultury książki na Ziemi Szamotulskiej, w: Pęczkowski R. (red. nauk.) Polski system edukacji po reformie 1999 roku: T. 3 Stan, perspektywy, zagrożenia Poznań–Warszawa 2005, s. 324-325; Biblioteki i regionaliści Ziemi Szamotulskiej, w: A. Kusztelak (red. nauk.) Edukacja dla bezpieczeństwa życia, nauki, pracy. Poznań 2005, s. 261-264; Informatyzacja bibliotek Powiatu Szamotulskiego. Program IKONKA. w: A. Kusztelak, A. Zduniak (red. nauk.) Kształcenie zawodowe w teorii i praktyce edukacyjnej T. 2 Kształcenie zawodowe. Poznań 2006, s. 434-438. 5 M. Sobkowiak, Biblioteka Publiczna w Kaźmierzu do roku 2000, Toruń 2001, praca magisterska napisana pod kier. prof. dr. hab. Jana Sójki w Zaocznym Studium Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Wydziału Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. 6 R. Krygier, 25 lat bibliotek op. cit.; Tenże, (oprac.)35 [trzydzieści pięć] op. cit. 7 Problematykę bibliotek i książki w czasach międzywojennych w Polsce omawia Z. Gaca-Dąbrowska w: Bibliotekarstwo II Rzeczpospolitej, Warszawa 2007; Chwastek A., Polskie biblioteki więzienne w okresie międzywojennym w: Roczniki Bibl. 1977 s. 369-389; Muszkowski J., Biblioteki oświatowe w Polsce. w: Książka w pracy oświatowej, red. Dąbrowska W., Kobyliński Z., Muszkowski J.,, Warszawa 19356, s. 26- 47; Falkowska M., Z dziejów polskich bibliotek szkolnych, Warszawa 1966; Walendowska-Garczarczyk A., Biblioteki szkolne w latach 1918-1939, Poznań 1978 (powiel.) 5 Gminy w Szamotułach, która po reformie administracyjnej w roku 1975 przejęła zbiory dawnej Powiatowej Biblioteki Publicznej w Szamotułach. Dokładna analiza i selekcja materiałów we współpracy z pracownikami z Muzeum Zamku Górków pozwoliła uzyskać w miarę dokładny obraz sytuacji książki i bibliotek na Szamotulszczyźnie i wyróżnić kilka okresów w dziejach ich rozwoju i oddziaływania. W pracy zastosowano następujące metody badawcze, wynikające z jej specyfiki: metodę historyczną, analizę źródeł historycznych, metodę bibliologiczną w części pierwszej, oraz techniki statystyczne w części drugiej, dotyczącej współczesności. Obecny stan badań nad szamotulską książką i biblioteką nie jest imponujący, kilka prac dotyczących tego zagadnienia powstało w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wieku oraz w latach 2001-2007.8 W pracy „Dzieje książki i bibliotek w kulturze Ziemi Szamotulskiej” zastosowano podział na dwie główne części: część dotyczącą historii regionu: wieki XIV do XVIII, oraz drugą, omawiająca czasy od wieku XIX do współczesności. Część pierwsza „Dzieje Szamotuł i Ziemi Szamotulskiej” zawiera rys historyczny Szamotulszczyzny oraz