EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi/ Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 33 Sayı/Number 1 (Haziran/June 2016) Batı Göktürk Kağanlığı’nın Kuruluşu Foundation of the Western Türk Qaġanate Hayrettin İhsan ERKOÇ* Öz Göktürk Kağanlığı’nın siyasî tarihini ele alan bazı araştırmacılar, bu devletin Doğu ve Batı Kağanlıkları olarak ikiye ayrılmasının 581’de yaşandığını, Batı Göktürk Kağanlığı’nın bu yılda Tardu Ķaġan tarafından kurulduğunu, devletin temellerinin ise onun babası İştemi Yabġu Ķaġan tarafından atıldığını kabul etmişlerdir. Ancak araştırmacıların bir kısmı, bazı yeni bulgulara dayanarak Batı Göktürk Kağanlığı’nın Tardu Ķaġan tarafından değil, onun desteğini alan ve *Buķan Ķaġan’ın oğlu olan Apa Ķaġan (Daluobian) tarafından 583’te kurulduğunu belirtmişlerdir. Konuyla ilgili Çin kaynaklarını kullandığımız çalışmamızda vardığımız sonuca göre, Göktürk Kağanlığı 583’te ikiye bölünmüşse de yaşanan iç mücadele, hanedanın Yixiji Ķaġan’ın soyu ile *Buķan Ķaġan’ın soyu arasında Büyük Kağanlık konumunu elde etmek amacıyla verilmiş ve ilk başta bağımsız bir Batı Göktürk Kağanlığı’nın kurulması amaçlanmamıştır. Bir “Hükümdar-Yapıcı” olarak hareket ettiği düşünülebilecek olan Tardu Ķaġan, bu mücadelede uzun bir süre boyunca Yixiji Ķaġan’ın soyuna karşı *Buķan Ķaġan’ın soyunu desteklemiş ve ancak 600 yılında Büyük Kağan olma iddiasında bulunabilmiştir. *Buķan Ķaġan’ın soyu hep doğuyu ele geçirmeye çalışmış, ancak bunda başarısız olmuştur. Tardu Ķaġan’ın soyundan gelen Shegui Ķaġan’ın 611’de Batı Göktürk Kağanlığı’nın tahtına oturmasıyla birlikte ise Büyük Kağanlık konumu için verilen mücadele sona ermiş ve Batı Göktürk Kağanlığı, amacı yalnızca batıya doğru yayılmak olan bağımsız bir devlete dönüşmüştür. Anahtar sözcükler: Göktürkler, Batı Göktürk Kağanlığı, Apa Ķaġan, Tardu Ķaġan, Büyük Kağan, Sui Hanedanı, İç Savaş, Taht Mücadelesi. Abstract Some of the researchers who studied the political history of the Türk (Gokturk) Qaġanate have concluded that the division of this empire occurred in 581, the Western Türk Qaġanate was founded by Tardu Qaġan in this year and the foundations of this state were established by his father Ištämi Yabġu Qaġan. However, relying on some new discoveries, several researchers have pointed out that the Western Türk Qaġanate was not founded by Tardu Qaġan, but it was founded in 583 by Apa Qaġan (Daluobian), *Buqan Qaġan’s son, who received Tardu Qaġan’s support. According to the conclusion we reached in our study, in which we used the Chinese sources related with the topic, even though the Türk Qaġanate was divided into two halves in 583, the civil war was fought between two different branches of the dynasty, one of them descending from Yixiji Qaġan and the other descending from *Buqan Qaġan. This civil war was fought with the aim of acquiring the position of Great Qaġan and the foundation of an independent Western Türk Qaġanate was not aimed in the beginning. Tardu Qaġan, who can be thought of acting as a “Kingmaker”, supported the lineage of *Buqan Qaġan against the lineage of Yixiji Qaġan for a long time in this struggle and he could claim to become the Great Qaġan only in the year 600. The lineage of *Buqan * Arş. Gör. Dr., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Çanakkale/TÜRKİYE, h.ihsan. [email protected] ve [email protected] © 2016, Hacettepe University Faculty of Letters, All Rights Reserved Batı Göktürk Kağanlığı’nın Kuruluşu Qaġan always attempted to conquer the east, but they always failed in this. With the ascend of Tardu Qaġan’s descendent Shegui Qaġan to the throne of the Western Türk Qaġanate in 611, the struggle for the position of Great Qaġan came to an end and the Western Türk Qaġanate transformed into an independent state with the sole aim of expanding towards the west. Keywords: Türks, Western Türk Qaghanate, Apa Qaġan, Tardu Qaġan, Great Qaġan, Sui Dynasty, Civil War, Struggle for the Throne. 1. 581 Yılına Kadar Göktürk Kağanlığı Tarihte Türk adıyla ortaya çıkan ilk devlet olan Göktürk Kağanlığı, 552 yılında Göktürk reisi Tumen 土門 (Bumın)1 tarafından bugünkü Moğolistan’da kurulmuş ve o tarihe kadar bu bölgeye hükmeden Rouran 柔然 (Ruanruan 蠕蠕) Kağanlığı’nı yıkarak Orta Asya’da fetihlere girişmiştir. *İllig Ķaġan (Yili Kehan 伊 1 Bu kişinin adı Çin kaynaklarında genellikle Tumen 土門 (XTS’daki Göktürk Bölümü’nde istisna olarak Tumen 吐門, bkz. XTS 215A.6028) olarak geçerken (Liu, 1958-II, s. 814), kendisinden Köl Tigin Yazıtı’nın Doğu Yüzü’nün 1. satırında ve Bilge Ķaġan Yazıtı’nın Doğu Yüzü’nün 3. satırında Bumın Ķaġan unvanıyla söz edilmiştir (Tekin, 1988, ss. 8-9, 36-37). Pulley- blank, Tumen’ın EOÇ okunuşunu ve GOÇ okunuşunu da şeklinde yeniden canlandırmıştır (Pulleyblank, 1991, ss. 211, 312). Baxter ise bu adın Orta Çince okunuşunu thuX-mwon olarak vermiştir (Baxter, 2000, ss. 90, 137). Yazıt- lardaki Bumın’ın Çin kaynaklarındaki Tumen’la aynı olduğunu ilk belirten kişi Thomsen’dır. Ona göre yazıtlardaki Bumın Ķaġan Çin kaynaklarındaki Tumen’ı karşılarken, yazıtlardaki İstemi Ķaġan’ın ise Çin kaynaklarındaki Mugan Kehan’ı 木杆 可汗 karşılıyor olması mümkündür. Tekin de Thomsen’a dayanarak Bumın adının Tumen adı ile sonraki hükümdar Mugan Kehan’ın unvanının birleştirilmesinden oluşturulduğunu tahmin etmiştir. Ona göre 8. yüzyıldaki Göktürkler, 6. yüzyılda yaşamış bu iki farklı hükümdarı aradan geçen iki yüzyıl sonucunda birbirlerine karıştırmış olabilirler (Tekin, 1988, s. 70; Thomsen, 2002, s. 205). Radloff, Bumın’ın Çince Wenmin şeklinde bir addan gelmiş olabileceğini düşünmüştür. Ayrıca ona göre Bumın Ķaġan ile Ongi Yazıtı’nın Batı Yüzü’nün 1. satırında geçen efsanevî Göktürk hükümdarı *Yama Ķaġan aynı kişilerdir (Radloff, 1987-I, ss. 246, 253). Marquart, Onogawa, Malov, Sawada ve Aydın gibi araştırmacılar da bu görüşü kabul etmişlerdir. Clauson ise yazıttaki bu unvanın İştemi’yi karşıladığını düşünmüştür (Aydın, 2008, s. 31; Ōsawa, 2011, s. 177). Ōsawa, bugüne kadar Yamı olarak okunan bu unvanın okunuşunun Yama olarak düzeltilmesi gerektiğini belirtmiş ve bu unvanın Bumın’ı karşıladığına ilişkin görüşü kabul etmiştir (Ōsawa, 2011, s. 168, 176-177). Cen, Bumın adının Sans- kritte “toprak” anlamına gelen bhuman kelimesinden geldiğini düşünmüştür (Cen, 1958-II, s. 892). Bu kelimenin Sanskritte aynı zamanda “büyük sayı” anlamına da geldiğine değinen Chen, Çin kaynaklarındaki Tumen’ın bu Sanskrit adın Altayca formu olabileceğini belirtmiştir. Ona göre Tumen, Bhuman’dan gelen Bumın’ın Tabgaç dilindeki “resmî” çevirisi olabilir ki bu adın “on bin” anlamındaki Tümen’le bağlantısı olabilir (Chen, 1998, s. 29). Chen sonradan yaptığı başka bir araştır- mada ise Bumın’ın Eski Farsçada “toprak”, “imparatorluk” gibi anlamlara gelen bûmi kelimesinden gelmiş olabileceğini, bunun hükümdarın evrenselliği kavramını yansıttığını düşünmüştür (Chen, 2002, s. 300). Rybatzki de Bumın adının “toprak” anlamına gelen ve Hint-İran dillerinden alınmış olan bir ad olduğunu ileri sürmüştür. Rybatzki bu ada kökenlik yaptığını düşündüğü kelimeleri Sanskritte “yer, toprak” anlamında bhûmi, Eski Farsçada “toprak” anlamında bûmî-, Orta ve Yeni Farsçada “toprak” anlamında bûm, Soğdçada “toprak, dünya” anlamında βwmh ve βwm- ile Harezmcede “toprak” anlamında βwm kelimeleri olarak sıralamıştır. Ona göre Çin kaynaklarında geçen ve Çinceden birebir çevrildiğinde “toprak” ve “kapı” anlamlarına gelen karakterlerle yazılan Tumen da Bumın ile ilgili olabilir. Rybatzki, Göktürk Kağanlığı’nda aktif görevler alan Soğdluların Bumın adının anlamını Çinlilere açıkladıkları ve Çinlilerin “toprak” anlamındaki bu adı Çinceye Tumen şeklinde çevirmiş olabilecekleri ihtimali üzerinde durmuştur (Rybatzki, 2000, ss. 206-208, 218). Beckwith ise bu görüşe karşı çıkmış, Çin kaynaklarındaki Tumen’ın ve Göktürk yazıtlarındaki Bumın’ın esas Eski Türkçe şeklinin *Tumın olabileceğini düşünmüş, ancak *Tumın için etimolojik bir açıklama yapmamıştır (Beckwith, 2005, s. 15, 2009, s. 390). Ercilasun’a göre Bumın’ın aslı Türkçe Tuman (“Duman”) olmalıdır (Ercilasun, 2008, s. 79). Gömeç de Bumın’ın Türkçede “yüzbin” anlamına gelmiş olabileceğini belirtmiştir. Ona göre Bumın daha önce Tümenbaşı yani on bin askerin komutanıyken, sonradan kağan- lığı kurduğu sırada kendisine katılanlarla birlikte Bumın yani “yüzbin kişinin başı” olmuştur (Gömeç, 2011, s. 37). Nitekim adın Çince biçimi, Türkçe Tümen (“On Bin”) ve Tuman (“Duman”) kelimelerine benzemektedir. Kljaštornyj-Livšic daha önce Bumın Ķaġan unvanının Bugut Yazıtı’nın kendilerine göre Ön Yüzü’nün 8.-9. satırlarında βγβwmyn γ’γ’n ya da βγy βγwmyn γ’γ’n şeklinde geçtiğini ileri sürmüşlerdir (Kljaštornyj-Livšic, 1972, s. 86). Ancak Yoshida ve Moriyasu’ya göre yazıtın B-2 Yüzü’nün 8.-9. satırlarında Kljaštornyj-Livšic’in okuduğu şekilde bir unvan değil, mγ’ wmn’ x’γ’n şeklinde bir unvan geçmektedir. Yoshida, bu unvanın Çin kaynaklarındaki Tumen’ı ve 8. yüzyıl Göktürk yazıtlarındaki Bumın Ķaġan’ı değil, Çin kaynaklarında Anluo 菴羅 ve Anluo 菴邏 olarak geçen ve Soğdça Umna adını taşıyan Göktürk hükümdarını karşıladığını belirtmiş, Kljaštornyj-Livšic’in görüşüne karşı çıkmıştır (Ölmez, 2012, ss. 66, 68-70). Beckwith de bu konuda Yoshida-Moriyasu’yu desteklemiştir (Beckwith, 2009, s. 390). 44 Hayrettin İhsan ERKOÇ 利可汗)2 unvanıyla hükümdar ilan edilen Tumen’ın 552’de ölümünün ardından yerine oğlu3 Ķara (Keluo 科羅)4, Yixiji Ķaġan (Yixiji Kehan 乙息記可汗)5 unvanıyla geçmiştir. Ancak o da ertesi yıl ölünce onun İrkin (Sijin 俟斤) unvanını taşıyan kardeşi, *Buķan Ķaġan (Mugan Kehan 木杆可汗)6 unvanını alarak 2 Pulleyblank’e göre Yili Kehan’ın 伊利可汗 EOÇ okunuşu , GOÇ okunuşu da şeklindedir