2018 Głos Ziemi Urzędowskiej 25 Z KART HISTORII Anna Łosowska Walenty z Urzędowa Wśród najwybitniejszych przedstawicieli Urzędowa w okresie staropolskim znajduje się niewątpliwie Mar- cin, autor wiekopomnego dzieła Herbarz polski to jest o przyrodzeniu ziół i drzew rozmaitych, wydanego już po jego śmierci. Wydaje się jednak, że dokładniejsze ba- dania w zachowanych obficie źródłach rękopiśmiennych proweniencji kościelnej, zwłaszcza w księgach czynności biskupów i oficjałów, pozwalają znaleźć nie mniej wybit- nych przedstawicieli tego miasta. Jest nim na przykład Walenty z Urzędowa syn Jakuba. Wpisał się on w poczet studentów Uniwersytetu Krakowskiego na semestr letni 1539 roku za rektoratu Grzegorza ze Stawiszyna, uiszczając zwyczajową opłatę Fragment strony ze składem osobowym kapituły ka- w wysokości 2 groszy. tedralnej przemyskiej, w której został wymieniony Jak się wydaje, nie zakończył edukacji w Krakowie, Walenty z przynależącymi sobie godnościami. Zapisek ale uzupełniał naukę na Uniwersytecie w bawarskim pochodzi z księgi uchwał kapituły przemyskiej, sygn. 2, Passau. Zwyczajowo bowiem w Metryce Uniwersytetu k. 115v. Krakowskiego przy niektórych wybitniejszych osobach dopisywano informacje dotyczące ich późniejszych do- skiej. Z zachowanych not proweniencyjnych wynika, konań. Przy Walentym dopisano: in Universitate Craco- że posiadał w swoim księgozbiorze m.in. dzieło jezuity viensis magister et philosophiae doctor, theologiae doctor Franciszka Turrianiego: Dogmatici characteres verbi Patavie, archidiaconus, canonicus, concionator, officialis Dei catholicos Germaine…, libri 4, wydane w 1541 r. we ecclesie cathedralis Premisliensis1. Florencji, Wilhelma Eisengreina, Cemenarii XVI, wydane W Przemyślu pojawił się wraz z biskupem Walentym w tłoczni A. i S. Weissenhornów w Ingolstadt w 1566 r., Herburtem jako jego familiaris; od 1562 r. był probosz- oraz Gabriela Ubalda: De vitiis, rectis et dogmatibus… czem w Brzozowie, a następnie w Radymnie. Od roku haereticorum, drukowane w Kolonii w 1569 r. Dzieła te, 1565 był archidiakonem kapituły katedralnej przemy- podobnie jak wiele innych z dawnej biblioteki kapitulnej skiej i wikariuszem in spiritualibus. Po śmierci biskupa przemyskiej, znalazły się we Lwowie. Stało się tak wsku- Herberta w 1572 r. biskupstwo przemyskie otrzymał tek nieprzemyślanej decyzji Wacława Sierakowskiego, Łukasz Kościelski, który rezydował w Lubiniu, a ducho- biskupa przemyskiego w latach 1742–1759. W związku we i administracyjne kierownictwo diecezji spoczywało z pomysłem na otworzenie w Przemyślu specjalnego w rękach kapituły i wikariusza in spiritualibus, którym kursu scholastyki dla teologów świeckich i powierzenie nadal pozostawał Walenty z Urzędowa. Był ponadto jego prowadzenia jezuitom postanowił on zorganizować kaznodzieją i oficjałem generalnym przemyskim także specjalną bibliotekę naukową. Jej zrębem stał się księ- w czasach następnego biskupa przemyskiego – Wojciecha gozbiór biblioteki kapitulnej. Z chwilą kasaty zakonów Sobiejuskiego (1578–1583). W latach 1576–1577 dzierżył został on przekazany bibliotece Uniwersytetu Lwowskie- prepozyturę Szpitala Świętego Ducha w Przemyślu. go i w ten sposób trafiła tam pokaźna liczba inkunabułów Pozostawił też znaczny legat na ufundowanie szpitala i starodruków przemyskich. dla ubogich w rodzinnym Urzędowie oraz na swój ani- wersarz w kapitule przemyskiej. Przypisy: 1 Metryka czyli album Uniwersytetu Krakowskiego z lat 1509–1551, O formacji intelektualnej Walentego mogą świadczyć wyd. A. Gąsiorowski, T. Jurek, I. Skierska przy współpracy R. Grzesika, dzieła, które ofiarował bibliotece kapitulnej przemy- Warszawa 2010, s. 211, nr 055. 26 Głos Ziemi Urzędowskiej 2018 Marian Surdacki Lekarze i medycy urzędowscy w XV–XIX wieku Istniejący w Urzędowie w XIV wieku ośrodek handlo- Szpital urzędowski, składający się z przytułku i ko- wo-targowy, poprzez nadanie mu w 1405 r. przez króla ścioła szpitalnego, utrzymujący z reguły około dziesięciu Władysława Jagiełłę prawa magdeburskiego, został pod- pensjonariuszy, w niczym nie odbiegał w tym względzie niesiony do rangi miasta królewskiego. Apogeum swojej od typowych polskich szpitali prepozyturalnych5. Według świetności miasto przeżywało w XV–XVI stuleciu, stano- aktu erekcyjnego prepozytura w Urzędowie miała dawać wiąc jedno z najważniejszych pod względem gospodarczo- schronienie ludziom starym, biednym, chorym, ślepcom, -politycznym centrów urbanizacyjnych Lubelszczyzny. kulawym, słabym, obojga płci i różnego stanu, których Aż do końca istnienia przedrozbiorowej Rzeczypospolitej w rzeczonym mieście była wielka liczba6. Podopiecznych miasto było stolicą powiatu urzędowskiego, stanowiącego, szpitala charakteryzowała całkowita anonimowość. oprócz ziemi lubelskiej i ziemi łukowskiej, jedną z trzech Rezydentów przytułku nazywano najczęściej pauperes, części administracyjno-terytorialnych województwa rzadziej dziadami lub babkami szpitalnymi7. W roku 1617 lubelskiego. Zwiastuny upadku znaczenia miasta wi- wizytator stwierdził, że szpital w Urzędowie był prze- doczne były już na początku XVII w., lecz dopiero wojny znaczony dla zwyrodniałych i nieużytecznych ubogich. z połowy tego stulecia zadały druzgocący cios świetnie Sporadycznie kobiety przebywające w szpitalu nazywano prosperującemu wcześniej miastu. Od tego czasu pozycja jałmużnicami8. Na ogół byli to więc ludzie w podeszłym i znaczenie Urzędowa sukcesywnie malały, a smutnym wieku, ale zarazem znajdujący się w nędzy i materialnym ukoronowaniem jego degradacji było pozbawienie go praw niedostatku. Źródła praktycznie w ogóle nie wspominają miejskich po powstaniu styczniowym. o chorych w tamtejszym szpitalu, co nie znaczy, że ich Wyrazem znaczenia i prestiżu miast, zarówno w śre- tam nie było. Nie ma jednak żadnych przesłanek, które dniowieczu, jak i w czasach nowożytnych, była troska mogłyby sugerować stałą obecność w szpitalu urzędow- o opiekę społeczną nad swoimi mieszkańcami i o ich skim lekarza, cyrulika, czy felczera. W wypadku potrzeby wykształcenie. Zarówno w przeszłości, jak i dzisiaj jest to chorzy pensjonariusze mogli korzystać z usług miejskich sfera życia ludzi tak samo ważna jak edukacja. Podobnie medyków, opłacanych przez magistrat za usługi na rzecz było w królewskim Urzędowie. Szkoła parafialna poja- szpitala. wiła się w tym mieście kilka, najwyżej kilkanaście, lat Analizując poziom opieki i służby lekarskiej w dawnym po powstaniu w 1425 r. parafii i kościoła farnego1. Nieco Urzędowie, należy uwzględnić medyków mieszkających później powstał szpital prepozyturalny św. Ducha i św. i praktykujących w tym mieście, ale również tych, którzy Leonarda ufundowany przez mieszczan i erygowany się z niego wywodzili i leczyli chorych w innych miastach w 1447 r. przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego2. Ter- i stronach Polski. minem szpital, (hospitale, xenodochium, rzadziej – nosoco- Urzędów od początku swego istnienia aż do czasów mium) określano w średniowieczu i w czasach nowożytnych panowania Zygmunta III Wazy stanowił ważny ośrodek instytucję, która tylko w niewielkim stopniu przypominała życia kulturalnego, z którego rekrutowało się wiele szpital w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Ówczesny wybitnych postaci: znakomitych artystów, lekarzy, szpital posiadał charakter socjalno-opiekuńczy, a nie jak kapłanów, prawników, uczonych, niekiedy absolwen- obecnie infirmeryczno-leczniczy. W zasadzie był przytuł- tów uniwersytetów europejskich9. W wiekach XV i XVI kiem dla ubogich, starych i chorych, dzieci-podrzutków w Akademii Krakowskiej studiowało ok. 40 młodzieńców i w ogóle osób potrzebujących pomocy3. pochodzących z Urzędowa. Podobną liczbą studentów Samodzielne szpitale dla chorych aż do rozbiorów na Lubelszczyźnie mogły się w tym czasie pochwalić spotykało się na ziemiach polskich niezwykle rzadko. jedynie Kazimierz (35) i Lublin (30)10. Liczba młodzie- O infirmeriach można mówić co najwyżej jako agendach ży mieszczańskiej z Urzędowa udającej się na studia występujących przy innych szpitalach, zakonnych bądź do Krakowa osiągnęła swoje apogeum w XVI stuleciu, prepozyturalnych, lub tam gdzie posiadały one oddzielne w okresie „złotego wieku” Rzeczypospolitej, a zarazem budynki lub pomieszczenia. Wyznacznikiem szpitali – w czasach świetności i rozkwitu badanego miasta. Na lecznic było przede wszystkim leczenie chorych i przynaj- ogół ci najsławniejsi nie wracali już do Urzędowa, robiąc mniej okresowa obecność lekarzy, służby medycznej czy kariery i realizując praktycznie swoje talenty w różnych personelu pielęgnacyjnego. Takie warunki mogły spełnić miastach i centrach kultury porozrzucanych po całym tylko niektóre szpitale zakonne lub prepozytury4. Pod kraju. Zapewne wśród nich byli także urzędowscy tym względem dobrze wyglądała sytuacja w Gdańsku, absolwenci wydziału medycznego. Jednym z najwybit- gdzie od XVI w. w każdym szpitalu był zatrudniony niejszych był Marcin z Urzędowa (1500–1573), lekarz na miejscu lub jako dochodzący lekarz, chirurg albo nadworny hetmana Jana Tarnowskiego, twórca znanego balwierz. Herbarza, najznakomitszego w Polsce ilustrowanego 2018 Głos Ziemi Urzędowskiej 27 dzieła renesansu w zakresie botaniki lekarskiej, i wielu bieżącego roku do tegoż samego dnia roku następnego. innych dzieł medyczno-botanicznych. Immatrykulowany W zamian za wsparcie finansowe ze strony magistratu w Uniwersytecie Krakowskim w 1517 r., po ośmiu latach i zaopatrzenie scholara w szaty studenckie, ojciec ponow- studiów, w 1525 r., uzyskał mistrzostwo sztuk wyzwo- nie musiał złożyć pisemną deklarację, że po powrocie ze lonych, po czym działał na tym fakultecie jako