Jan Wiśniewski Budowa kościoła św. Wojciecha w Prabutach (1876-1878) Studia Elbląskie 3, 85-95 2001 Ks. JAN WIŚNIEWSKI Studia Elbląskie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie 111/2001 BUDOWA KOŚCIOŁA ŚW. WOJCIECHA W PRABUTACH (1876-1878) PRZYNALEŻNOŚĆ DIECEZJALNA TERENU POMEZAŃSKIEGO W średniowieczu Prabuty należały do diecezji pomezańskiej, gdzie od co najmniej połowy XV wieku rezydowali biskupi. Po sekularyzacji biskupstwa pomezańskiego (i 2/3 terenu diecezji) Prabuty leżące na jego terenie uległy luteranizacji na zasadzie cuius regio eius religio, podlegając protestanckiej diecezji pomezańskiej. Tzw. polska część diecezji pomezańskiej została poddana jurysdyk­ cji biskupów chełmińskich, którzy także od początku XIX w. przejęli troskę duszpasterską o diasporę katolicką w rejonie protestanckim byłej diecezji pomezań­ skiej — od Nidzicy, Morąga, Pasłęka aż po Stary Dzierzgoń, Kwidzyn i Iławę (w tym Prabuty). Po bulli papieża Piusa VII De salute animarum z 16 lipca 1821 r.1, którą włączono do diecezji warmińskiej tzw. oficjalat pomezański (malborski), dokonano korekty przynależności diecezjalnej diaspory katolickiej. Dnia 8 grudnia 1854 r., mocą porozumienia pomiędzy biskupem chełmińskim i warmińskim diecezja warmińska przejęła troskę pasterską (zob. mapka, str. 86 — zaznaczono kratką2) nad Kwidzynem (dawną stolicą Pomezanii) i okolicą (w tym Prabutami)3, które włączono do dekanatu sztumskiego, a także nad Pasłękiem z okolicą, którego teren wszedł w skład dekanatu elbląskiego oraz dwumilowy pas terenu nad rzeką Pasłęką przylegający do granicy diecezji warmińskiej (Florczaki, Łukta, Łyna, Jemiołowo, Mańki, Muszaki, Olsztynek, Waplewo), które papież włączył 15 maja 1859 r. jako integralna część terenu Warmii Do poprawki bulli cyrkumskrypcyjnej z 1821 r. doszło 15 maja 1859 r. (rząd pruski zatwierdził 27 kwietnia 1861 r.), kiedy to Stolica Apostolska podporząd­ kowała biskupom chełmińskim katolików mieszkających w pozostałej części dawnej diecezji pomezańskiej — jej diasporę katolicką4 (na mapie zaznaczony ukosem wschód-południe), z których biskup Jan Nepomucen Marwitz 23 paździer- 1 A. Nadolny, Granice diecezji chełmińskiej, w: Studia Pelplińskie, 1985, s. 22-23. 2 Druk w: E. Gatz, Ermland, w: Geschichte des kirchlichen lebens in den deutschprachingen Ländern seit clem Ende des 18. Jahrhunderts, Bd. I, Bistümer und ihre Pfarreien, Freiburg - Basel - Wien 1991, s. 290-292. 1 P. Romahn, Die Diaspora der Diözese Ermland. Erinnerung an das 75-jähringe Bestehen des Adalbertus-vereins, Braunsberg 1927, s. 56. 4 Tamże: E. Gatz, Kulm, w: Geschichte, s. 402-404 oraz Ermland, s. 290-292 — tutaj lepsza mapa diecezji warmińskiej ze zmianami granic. 8 6 KS. JAN WIŚNIEWSKI nika 1861 r. utworzył dekanat pomezański. Jego teren był bardzo rozległy, ponieważ tworzyły go — oprócz Turowa, Wielkiego Łęcka, Przełęku i Białut (zawsze katolickie) — tzw. stacje misyjne rozsiane w Prusach protestanckich, a więc: Ostróda (11 III 1853), Nidzica (16 III 1854), Działdowo (14 X 1858), Dąbrówno (23 IX 1862), Zalewo (1864), Morąg (17 X 1869), Miłomłyn (1931). Natomiast Iława (8 II 1856) i Susz (15 V 1861) zostały włączone do dekanatu lubawskiego, a Kisielice (1905) i Gardeja (1916) do dekanatu łasińskiego5. Wówczas papież włączył na stałe do diecezji warmińskiej tereny, nad którymi biskup warmiński otrzymał jurysdykcję 8 grudnia 1854 r. — o czym pisano wyżej6. 5 J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243-1821, Elbląg 1999, s. 84, 127, 131, 163, 186, 278, 285, 291, 325, 407, 489; A. Nadolny, Granice, s. 22. 6 Kronika kościelna — Warmia, w: Pielgrzym nr 42/1876, z 22 października, s. 334 — ks. Karol Staliński opisał uroczystość wmurowania kamienia węgielnego pod kościół w Prabutach, podając treść dokumentu w języku polskim. BUDOWA KOŚCIOŁA ŚW. WOJCIECHA W PRABUTACH 87 POWRÓT KATOLIKÓW DO PRABUT Od końca XVIII wieku aż do 1820 r. do Prabut, raz w roku, dojeżdżali ojcowie reformaci z Dzierzgonia, odprawiając Mszę św. Natomiast od 27 października 1820 r. do 1832 r., zgodnie z życzeniem władz pruskich, katolicy prabuccy zostali poddani jurysdykcji proboszczów parafii w Krasnej Łące 7 w dekanacie Dzierzgoń — ks. Alojzemu Zurewskiemu (1812-1828), a następnie ks. Janowi Schulzowi (1828-1865). Księża ci usiłowali uruchomić w Prabutach punkt sakralny, dojeż­ dżając do miasta, gdzie od czasu do czasu odprawiali nabożeństwa. Najpierw czynili to w pomieszczeniach bramy miejskiej, a później korzystali z życzliwości młynarza, który pozwalał im odprawiać Mszę św. we własnym domu. Należy przyjąć, że w takich warunkach możliwość korzystania z posługi kapłańskiej przez katolików na miejscu była nieregularna, tym bardziej, że nie uzyskano zgody władz na taką formę duszpasterstwa. Jeszcze przed poddaniem katolików prabuckich władzy proboszcza dzierzgońskiego w 1832 r., ks. J. Schulz zaprzestał odprawianie nabożeństw w mieście, ze wzgędu na nieopowiednie warunki lokalowe — „musiał jednakowoż wkrótce to zaniechać, ponieważ nie mógł dostać odpowiedniego lokalu” 8. Sprawą zainteresował się dziekan dzierzgoński ks. Jan de Lerchenfeld, proboszcz w Starym Targu (1815-1827), który w 1822 r., przynaglony przez ok. 200 katolików Prabut, zwrócił się do burmistrza miasta, aby ten zechciał wyrazić zgodę na odprawienie nabożeństw w okresie wielkanocnym w jednej z sal ratusza, Burmistrz odpowiedział negatywnie i wymijająco, informując, że pomieszczenie, o które proszą katolicy jest nieodpowiednie, ale ewangelicy są skłonni wyna­ jmować na kilka godzin swój mały kościół 9, gdzie można będzie odprawiać Msze św. Dziekan nie przyjął tej propozycji, ale poszedł dalej, zażądając przekazania małego kościoła ewangelickiego — niegdyś katolickiego — na cele kultu katolic­ kiego, ponieważ w Prabutach trzeba odprawiać Mszę św. co najmniej raz w miesią­ cu. Protestanci nie zgodzili się na przekazanie kościoła katolikom, uzasadniając, że tzw. polski kościół (mały), niegdyś katolicki spłonął w 1722 r., a w 1723 r. został odbudowany dzięki dotacji Fryderyka Wilhelma10, dlatego nie mogą oddać własnej świątyni. Nieco inaczej postąpił proboszcz Dzierzgonia ks. Bernard Elwart (1831-1843), zgadzając się na wynajmowanie małego kościoła ewangelickiego dwa razy do roku, 7 P. R o m ahn, Die Diaspora, s. 55. 8 Kronika kościelna, s. 334. 9 B. Schmid, Bau- und Kunstdenkmäler des Kreises Rosenberg, Bd. Ill, H. 12, Danzig 1906, s. 191-193; G. Dehio, Handbuch der Deutschen Kunstdenkmaler — Deutschordensland Preussen, opr. E. Gail, München - Berlin 1952, s. 107 n.; B. Sokołowski, Działalność duszpasterska parafii św. Wojciecha w Prabutach w latach 1945-1992, Elbląg 1996, mps pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem ks. Jana Wiśniewskiego, s. 146 — pierwotna budowa z lat 1380-1390 jako kaplica NMPanny, zwana w okresie nowożytnym „kościołem polskim"', obecnie jest to muzeum regionalne; por. J. Wiśniewski, Kościoły, s. 348. 10 A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg 1890, s. 527 — ...und 1723 auf Kosten Friedrich Wilhelm I wieder aufgebaut sei. 1871 wurde dieses Kirchlein von Herrn v. Franciscus auf Kaltenhof fur 210 Thlr. restaurirt.; E. Martuszewski, Dzieje miast — Prabuty, w: Iława. Z dziejów miast i powiatu, Olsztyn 1972, s. 174 — w 1728 r. król pruski przeznaczył na odbudowę Prabut 10 tysięcy talarów; J. Wiśniewski, Kościoły, s. 348. 88 KS. JAN WIŚNIEWSKI kiedy w 1832 r. — w wyniku porozumienia biskupa Józefa Hohenzollerna i naczelnego prezesa Teodora von Schöna — został zobowiązany do troski pasterskiej nad katolikami wojskowymi i cywilnymi w Prabutach11. To jednak nie zadowalało katolików mieszkających w Prabutach, dlatego w 1852 r. wystąpili do biskupa warmińskiego o zgodę na budowę własnego kościoła. Prośbę poparł ks. August Harwart, wikariusz z Dzierzgonia, który zostawszy proboszczem dzierzgoń- skim (1857-1883) regularnie odprawiał Mszę św. dla żołnierzy VIII Regimentu Ułanów w Prabutach. Tymczasem ks. Jan Schulz, były duszpasterz katolików prabuckich, który znał doskonale potrzeby tej wspólnoty, przekazał na jej rzecz kilka tysięcy talarów na zakupienie domu lub innego pomieszczenia, gdzie byłaby możliwość sprawowania Najświętszej Ofiary. Dzieła dokończył dziekan sztumski ks. Franciszek de Kręćki, proboszcz w Starym Targu (1846-1867; w 1839 r. dekanat Dzierzgoń został włączony do dekanatu sztumskiego [do 1918 r.j), który po uzyskaniu dodatkowej pomocy z Towarzystwa św. Bonifacego i św. Wojciecha, za 5.500 talarów nabył na swoje nazwisko posiadłość w Prabutach, przekazując działkę biskupowi Warmii w dniu 21 sierpnia 1864 r. Tymczasowa siedziba punktu sakralnego była zlokalizowana na Przedmieściu Suskim (działki nr 229-230), której powierzchnia liczyła 2,5 hektara ziemi ze stojącą na niej stodołą i szopą. Wierni, dzierżawiąc zabudowania i ziemię, która przynosiła 106 talarów rocznego dochodu, na niewielkiej części zakupionego pola zbudowali dom misyjny12, w którym urządzono kaplicę, salę katechetyczną i mieszkanie dla księdza. Z polece­ nia biskupa warmińskiego Józefa Ambrożego von Geritza, dnia 24 kwietnia 1864 r., poświęcił ją ks. F. Kręćki. Na uroczystości byli obecni13: ks. Paweł Herholz, proboszcz Kałwy (1855-1898), ks. August Harwart, proboszcz Dzierzgonia oraz ks. Karol Staliński, wikariusz parafii św. Trójcy w Kwidzynie (1865-186714). Od chwili poświęcenia kaplicy nabożeństwa — z kazaniami w języku polskim i niemieckim były odprawiane regularnie raz w miesiącu, na które dojeżdżali księża okolicznych parafii, według porządku ustalonego przez dziekana Kręckiego. Dowodem istnienia stałego duszpasterstwa