HELSINŠKI ODBOR ZA LJUDSKA PRAVA U SRBIJI Helsinške sveske br. 34 EKSTREMIZAM Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji 34helsinške sveske EKSTREMIZAM KAKO PREPOZNATI DRUŠTVENO ZLO Beograd, oktobar 2014 EKSTREMIZAM: KAKO PREPOZNATI DRUŠTVENO ZLO Biblioteka Helsinške sveske, knjiga br. 34 Izdavač: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji www.helsinki.org.rs Za izdavača: Sonja Biserko Oblikovanje i slog: Ivan Hrašovec Štampa: Grafiprof, Beograd Tiraž: 800 primeraka Beograd, oktobar 2014. ISBN 978-86-7208-198-5 COBISS.SR-ID 210678284 Izdavanje ove publikacije omogućila je Američka agencija za međunarodni razvoj (USAID) kroz program „Građansko društvo za budućnost“ koji sprovodi Institut za održive zajednice (ISC). Stavovi izneti u ovoj publikaciji predstavljaju stavove autora i nužno ne izražavaju stavove USAID-a, Vlade Sjedinjenih Američkih Država ili ISC-a. Sadržaj I EKSTREMIZAM U SRBIJI Sonja Biserko Ekstremizam: nastavak državnog projekta .................................7 Srđan Milošević “Antifašizam” srpske desnice .............................................17 Srđan Barišić Duhovna legitimizacija ekstremne desnice ...............................38 Pavel Domonji Autonomaši – “crvena krpa komunizma” ..................................70 Jelena Višnjić “Pogledaj me nevernice”: desnica o ženama, žene u desnici, slučaj Srbija ..82 II ODNOS DRŽAVE PREMA EKSTREMIZMU Ivana Stjelja Zločin iz mržnje i incidenti motivisani mržnjom u kontekstu delovanja ekstremističkih organizacija u Srbiji ......................................99 Dokumenti Predlog Republičkog javnog tužilaštva ..................................114 Zabranjeno “tajno udruženje” Nacionalni stroj ...........................139 Desničarska ili nacistička organizacija ...................................141 Predlog Republičkog javnog tužilaštva ..................................143 Izdvojeno mišljenje u predmetu VIIU-171/2008 .........................165 Slučaj Otačastveni pokret “Obraz” .......................................174 Rešenje Apelacionog suda ..............................................221 Staša Zajović Napadi na Žene u crnom . 227 III DESNIČARSKE ORGANIZACIJE I NJIHOVI PROGRAMI Obraz ..................................................................235 Srpski narodni pokret Naši ..............................................245 Nacionalni stroj ........................................................261 Novi srpski program ....................................................268 Srpski narodni pokret 1389 .............................................269 Srpski Sabor Zavetnici ..................................................272 Treća Srbija ............................................................275 Omladinski pokret “64 županije” .......................................283 IV HELSINŠKI BILTENI NA TEMU EKSTREMIZMA Manjine u Srbiji: pod stalnom tenzijom ..................................287 Radikalizacija: stalna pretnja demokratskim snagama ....................295 Huliganstvo: sa političkog na sportski teren ..............................303 Izbori za nacionalni savet: test sa Vladu Srbije ...........................313 Temerin: deljenje pravde ...............................................331 V IZ GODIŠNJIH IZVEŠTAJA Iz Godišnjeg izveštaja za 2010. Parada ponosa : “kultura nasilja” i ofanziva desnice ......................339 Iz Godišnjeg izveštaja za 2011. Desnica u Srbiji: ideologija etničke homogenizacije ......................................360 Iz Godišnjeg izvešataja za 2012. Ekstremna desnica: nametanje vrednosnog koda ............................................370 VI Memorandum o ekstremizmu ...........................................410 Umberto Eko Fašizam – zlo u 10 tačaka ..............................................412 I EKSTREMIZAM U SRBIJI 7 Sonja Biserko Ekstremizam: nastavak državnog projekta Pojava ekstremne desnice i desničarske ideologije u Srbiji posledica su struk- turalnih promena nakon razgradnje socijalističke države. Ratovi devedestih vođenih sa idejom o prekomponovanju Balkana, odnosno s idejom o Velikoj Srbiji (Memorandumu Srpske akademije nauka i umetnosti, 1986), samo su jedan od ideoloških osnova na kojima još uvek opstaje desna misao. Njene osnovne karakteristike jesu: etnička homogenizacija, težnja za stapanjem državnih i etničkih granica, antikomunizam i negiranje antifašizma, jačanje tradicionalizma i autoritarnosti, pravoslavlje tretirano kao superiorna religija u odnosu na ostale etničke i religijske grupe (posebno Hrvate, Muslimane i Albance), otpor idejama multikulturalizma i kosmopolitizma i netrpeljivost prema “novim” (LGBT popuacija) i tradicionalnim manjinama (Romi)1. Zajedničko svim desničarskim pokretima koji se pozivaju na ekstremni srpski nacionalizam i fundamentalističke interpretacije pravoslavlja, odno- sno svetosavlja, jeste i izrazita islamofobija i neprijateljski stav prema svemu što je islamsko. U Srbiji ima više struja ultradesničarskih opcija i organizacija. Njihovo delovanje se često kvalifikuje kao “huliganstvo” ili „ekstremizam”, čime se pokriva realno stanje stvari - nasilje koje je ideološki potkovano.2 Ideološka 1 Odnos prema novim manjinama uklapa se u ideju o “čistoti nacije”. U Srbiji tu ideju propagira “Nacionalni stroj” kao ogranak međunarodne neonacističke organizacije Stormfornt. Odlukom Ustavnog suda “Nacionalni stroj” je zabranjen nakon tri godine. 2 Parada ponosa održana 2010, je prošla u znaku ovog diskursa koji su oblikovale orga- nizacije kao što su “Obraz”, “Srpski pokret 1389” i „Naši”. U međuvremenu neke od tih organizacija su se preregistrovale ili postale političke stranke (“Srpski sabor Dveri”) i tako nesmetano dobiaju legitimitet za buduće delovanje. U toku je objedinjvanje denl- čiraskog fronta koji predvodi Demokratska stranka Srbije na čelu sa novoizabranom predsednicom Sandrom Rašković-Ivić. Tako objedinjjena u aktuelnom poliutičkom kontekstu biće jedina opozicija Srpskoj naprednoj stranci. 8 POGLAVLJE I bliskost krajnje desno orijentisanih desničarskih stranaka i ovih organiza- cija više je nego evidentna pre svega na pitanjima kao što su Kosovo, secesija Republike Srpske, kao i bliskot sa SPC. Reč je o strankama kao što su Srp- ska radikalna stranka ili nekadašnji radikali, Srpska napredna stranka, Nova Srbija i Demokratska stranka Srbije. U Srbiji ima više struja ultradesničarskih opcija i organizacija. Njihovo delovanje se često kvalifikuje kao “huliganstvo” ili “ekstremizam”, iako se tim terminima bitno prikriva realno stanje stvari – nasilje koje je ideološki potko- vano.3 Veza između krajnje desno orijentisanih desničarskih stranaka sa ovim organizacijama evidentna je u podršci koju dobijaju od njih, kao i po ideološ- koj bliskosti (stav o Kosovu, podrška secesiji Republike Srpske, kao i bliskot sa SPC). Reč je o strankam kao što su Srpska radikalna stranka ili nekadašnji radikali – Srpska napredna stranka, Nova Srbija i Demokratska stranka Srbije. Ideološke sličnosti postoje zbog struktura koje su preostale iz devedesetih, a koje su, ili deo sistema ili deluju u opoziciji, kao i zbog pojave novih slojeva desnice među njima koja uspeva da spoji logiku tržišnog kapitala i naciona- lističke interese (pod parolom “I Evropa i Kosovo”). Više od decenije Srbija ne uspeva da se distancira od svoje nacionali- stičke proš losti. Nacionalizam je još uvek, doduše u drugoj formi s obzirom da je manje nasilan – prisutan u svim društvenim sferama – od spoljne poli- tike (“neki imaju more, ali mi imamo istoriju”), preko medija, obrazovanja, do kulture. Sve ključne društvene institucije i dalje pomovišu nacionalizam kao jedinu ideologiju. Takva društveno-politička klima iznedrila je i ekstre- mne desničarske organizacije. Tamo gde je politika popustila pod pritiskom, pre svega Evropske unije (EU), desničarske organizacije nastavile su sa spro- vođenjem državnog projekta drugim sredstvima i održavanjem iluzije da je njegova realizacija moguća. Zvanična politika je formalno odustala od terito- rijalnih pretenzija i stvaranja etničke države, ali se zato ove organizacije, osla- njajući se na podršku Srpske pravoslavne crkve (SPC), svojim programima i 3 Parada ponosa održana 2010, je prošla u znaku ovog diskursa. U Srbiji ne postoji jasna predstava o tome koje su to grupe pretile linčovanjem učesnika prajda. U pita- nju su, u prvom redu “Obraz”, “Srpski pokret 1389” i “Naši”čije delovanje još uvek nije zabranjeno. U međuvremenu neke od tih organizacija su se preregistrovale ili postale političke stranke (“Srpski sabor Dveri”) i tako nesmetano dobiaju legitimitet za buduće delovanje. Nereagovanje institucija na ovakve pojave svedoči o slabosti države da se obračuna sa “desnicom” u zemlji (uključujući i one delove desnice koji deluju u njihovim redovima). EKSTREMIZAM U SRBIJI 9 aktivnostima i dalje zalažu za ujedinjenje srpskih zemalja i Srbije kao države samo srpskog naroda. SPC se pozicionirala, ne samo kao verska, već i kao politička institu- cija, koja je pružila podršku srpskom rukovodstvu (Miloševiću) i obezbedila teološko opravdanje ratne politike. Posle oktobarskih promena (2000), SPC dobija još veći značaj u javnom i medijskom prostoru i zajedno sa desničar- skim organizacijama (Dveri, Obraz…) popunjava politički vakuum nastao nakon pada Miloševića. S obzirom da SPC i ekstremno desničarske grupe dele iste stavove o mnogim pitanjima, može se zaključiti da klerikalizacija srpskog društva doprinosi jačanju desnog ekstremizma. Osim toga, njihovom delovanju koje je uglavnom izvan pravnih normi, pogoduje i činjenica da u Srbiji postoji deficit pravne države. Institucije