Sportmusea in Nederland: het Eerste Friese Schaatsmuseum in Hindeloopen DE GRUTSTE KOLLEKSJE FAN DE WRÂLD? Fons Kemper Het schaatsen zit ons in het bloed, al vele hon- derden jaren. Dat blijkt uit talloze archeologi- zien hoe mensen zich over het bevroren water verplaatsten.sche vondsten Aanvankelijk en oude afbeeldingen werd er op die het laten ijs alleen gegleden. Dat gebeurde op ‘schenkels’: stukken bot uit de achterpoot van een rund of paard die glad gemaakt werden. Er werden in die botten gaten geboord die met banden onder de schoenen bevestigd konden worden. De voorwaartse beweging op deze ‘glissen’ kwam tot stand door het krachtig afzetten met één (tussen de benen) of twee prikstokken (in iedere hand een). Zo konden in de winter als vaarten en meren met ijs bedekt waren, goede- ren en producten op een slee achter de ‘schaat- ser’ alsnog vervoerd worden. Alleen de effectivi- teit van het zich voortduwen op de ‘glissen’ was Aardewerktegel met kind op prikslee, omstreeks 1725. Bron: www.geheugenvannederland.nl. niet groot. Marnix Koolhaas, schaatshistoricus, stelt dat In de met Hindelooper schilderkunst en met de uitvinding van het glijijzer gevat in een antieke schaatstegeltjes gedecoreerde ruim- houten blok, de victorie van het schaatsenrijden te tussen het petit-restaurant ‘de Friese in de lage landen is begonnen.1 De zijwaartse doorloper’ en het schaatsmuseum, is een afzet op zo’n enkelvoudig ijzer maakt het moge- groepje mensen neergestreken. Al snel lijk om, eenmaal de techniek onder de knie, wordt duidelijk dat zij hun aanwezigheid op het WK-afstanden in Thialf Heerenveen In Friesland met zijn vele waterwegen doet de combineren met een bezoek aan het Eerste nieuweflinke snelheden schaats snel te ontwikkelen. zijn intrede. Als de vracht- Friese Schaatsmuseum in Hindeloopen. schepen en trekschuiten ingevroren zijn, houdt Hemelsbreed zo’n 35 km van elkaar verwij- de schaats de mobiliteit in de samenleving deels derd. Zo wordt in Friesland, onze nationale in stand. Bezoek aan familie en vrienden blijft schaatsprovincie bij uitstek, het heden en ook tot de mogelijkheden behoren, mits de verleden van de Nederlandse schaatscultuur ijswegen sneeuwvrij gehouden worden. Het verbonden. schaatsen vervult niet alleen een belangrijke sociaal-economische functie, ijsvermaak is een 1 Koolhaas, Marnix. Schaatsenrijden. Een cultuurgeschiedenis. Amsterdam: L.J. Veen, 2010. 4 de SPORTWERELD 72 ander uitvloeisel van de kunst van het schaat- dat alleen door de combinatie van restaurant, senrijden. De beroemde schilderijen met winter- Hindelooper kunstatelier en museum. En niet op landschappen uit de Gouden Eeuw laten zien de laatste plaats door de onvermoeibare inzet hoe jong en oud zich in een strenge winter van de oprichter en zijn complete gezin. vermaken. Het ijs geldt tot op zekere hoogte ook als een vrijplaats waar standsnormen hun Van verzamelaar tot conservator zeggingskracht even verloren: ‘Op het ijs is ieder ‘Je witte it fansels noait, mar it koe wolris de gemeen, die geen meid heeft neemt er een’, grutste kolleksje fan de wrâld wêze.’ luidde een spreekwoord uit die tijd. Zo kunnen Aan het woord is Gauke Bootsma (1942), en arm en rijk, adel en burgerij elkaar ontmoeten wie door zijn particuliere museum loopt, is en zich vermaken op de tijdelijke openbare onder de indruk van de collectie die hij in de ruimte die ijs heet. loop der tijd op dit terrein heeft weten op te Vanaf eind achttiende eeuw zijn in Friesland bouwen. De van geboorte Hindelooper is zijn de kortebaanrijderijen heel populair. Daar leven lang al gefascineerd door het schaatsen. waren voor werkloze schippers en landarbei- Zelf was hij een verdienstelijk kortebaanrijder, ders aardige prijzen te verdienen. De wedstrij- bekleedde de functie van voorzitter van de den werden gadegeslagen door honderden plaatselijke ijsclub en die van rayonhoofd van de toeschouwers, die de plaatselijke herbergier – IJswegencentrale – afdeling Hindeloopen. En vaak de organisator – een goede omzet bezorg- sinds 1983 is hij dan ook conservator van een eigen schaatsmuseum. van deze wedstrijden zijn bewaard gebleven en Bootsma is schilder van Hindelooper volks- tonenden. Talloze het belang afbeeldingen van deze en vroege aankondigingen sportevene - kunst. Al meer dan een halve eeuw beschildert menten in Friesland. hij in de lokale stijl meubels, sleeën, gebruiks- De productie van schaatsen is heel lang een voorwerpen als dienbladen en ander kleingoed. lokale of regionale aangelegenheid geweest. Dat In de beginperiode kwam daar het verzamelen heeft er toe geleid dat er honderden soorten en bij van oude wandtegels met schaatsers en typen vervaardigd zijn, door bijna evenzovele wintertaferelen. ‘Maar dan krijg je een paar makers. Daarmee is de schaats een interessant krulschaatsen en ben je verloren.’ en gewild verzamelobject geworden met veel Die verzamelwoede leidde in eerste instantie tot een bescheiden zoldermuseum boven het hebben die zich georganiseerd in Verzamelkring schildersatelier en de winkel. Het werd op 28 deliefhebbers, Poolster. Eenook stichtinginternationaal. waar eveneens In ons land een april 1983 geopend door Elfstedentochtwinnaar zevental, meestal regionaal georiënteerde, Jeen van den Berg (1954). Die onthulde het schaatsmusea deel van uitmaakt. uithangbord, dat natuurlijk de vorm van een In dit artikel over de Nederlandse sportmusea Friese schaats heeft. staat het Eerste Friese Schaatsmuseum, geves- Door tal van overnames en schenkingen moest tigd in Hindeloopen, centraal. Ondanks de het museum daarna regelmatig uitbreiden en malaise in de wereld van de sportmusea weet verhuisde dientengevolge naar de begane grond. dit gespecialiseerde museum zich al meer dan Daar is nu zo’n 500 vierkante meter beschikbaar dertig jaar staande te houden.2 Bijzonder is dat om de vele bijzondere attributen die met het het museum het gehele jaar is opengesteld en schaatsen in brede zin te maken hebben, uit te dagelijks bezocht kan worden. Op jaarbasis stallen. Het museum onderscheidt zich daarmee komen er plusminus 20.000 personen kijken van andere verzamelingen die vooral de diversi- naar de in velerlei opzicht unieke collectie. Het teit in soorten en typen schaatsen laten zien. museum functioneert zonder subsidie van welke De geschiedenis van de Elfstedentochten is instelling of overheid dan ook. Zoals blijkt, kan een van de pijlers van het museum en ligt ten grondslag aan tal van verwante activiteiten, 2 Zie de twee openingsartikelen in de najaarseditie 2014 (#71) van de SPORTWE- zoals de reünies van deelnemers en bestuurders RELD over de zwerftocht van het sporterfgoed en de teloorgang van de Olympic van de afgelopen tochten. In 2009 wordt ter Experience in Amsterdam. 5 de SPORTWERELD 72 herinnering aan het feit dat 100 jaar geleden de naar op 12 februari 1929, laat zich na het vol- eerste tocht gereden werd, het museum tijdelijk omgebouwd tot tv-studio met zittribunes waar- medaille en schaatsen. In zijn ene hand houdt hij op veel oud-Elfstedenrijders te vinden zijn. eenbrengen zilveren van bekerde tocht geschonken afbeelden door met krans,Pim Mulier De nauwe contacten met de schaatswereld en in zijn andere hand een forse sigaar. Bijzon- maken dat het museum de beschikking heeft der zijn ook de later door hem vertelde beleve- gekregen over veel uniek, soms wel heel per- nissen. ‘Nadat ik even gerust had in mijn ledi- soonlijk, materiaal. De ‘vrienden van het kant, kwam ik tot de ontdekking dat de grote schaatsmuseum’ waartoe bekende oud-schaat- teen van mijn linkervoet van de kou had gele- sers en -schaatssters behoren, vormen een belangrijk netwerk voor het museum. water. Later bleek dat ik dit goed gedaan had, wantden. Ik hij dompelde was werkelijk hem inbevroren.’ een flinke bak ijskoud Elfstedentocht: Helaas voor Leemburg was de toegepaste sterke verhalen en sterk water zelfzorg niet afdoende. Zijn teen moest alsnog Het omvangrijkste deel van het museum is geamputeerd worden. Jarenlang stond die in een gewijd, hoe kan het anders op Friese bodem, aan de Elfstedentocht. Gauke Bootsma beklemtoont schoorsteenmantel. Het afvriezen van ledema- dat nog niet alles daarover geëxposeerd is. In tenflesje overkwam met sterk meer water Elfstedenrijders, naast zijn prijzen vertelt op de zijn ‘schatkamer’ op zolder liggen nog de nodige Bootsma. In de barre tocht van 1963 arriveerde attributen en stapels documentatie. Voor dit Tinus Udding bij een temperatuur van -18 laatste weet men hem makkelijk te vinden. graden Celsius als 31ste. Ook zijn grote teen Historici en journalisten zijn regelmatig te gast was bevroren en moest onder het mes. Het om bij te praten. Recent kwam zelfs een verzoek resultaat van die ingreep is te zien in de vitrine uit Japan om gegevens over de Elfstedentocht te over de meest beruchte tocht uit de Elfstedenge- leveren. De collectie groeit nog steeds en met schiedenis, die door Reinier Paping werd ge- nieuwe items wordt de historie van de Elfste- wonnen en hem de status van een nationale dentocht verder ingekleurd. sportheld verleende. Aan elk van de vijftien tot nu toe verreden Van iedere winnaar wordt wel iets bijzonders tochten is een aparte vitrine gewijd. Van iedere getoond. Het schaatspak met nummer 13 waarin winnaar zijn er speciale objecten te zien, varië- Evert van Benthem in 1985 en 1986 de tocht rend van medailles tot kledingstukken en van won, is met enkele andere attributen door hem stempelkaarten tot correspondentie en veel aan het museum geschonken, voordat hij naar schaatsen natuurlijk. Canada emigreerde. Minne Hoekstra, de allereerste winnaar in 1909, schreef niet alleen de schaatswedstrijd op Holland zijn naam, maar kreeg later ook nog de prijs Het sterke accent op de Friese schaatstraditie in voor het beste verslag over de gereden tocht. Hij het museum mag niet verhullen dat er elders in volbracht de tocht op een paar schaatsen van - het merk Hoekstra uit Warga, de schaatsenma- ten waren bijvoorbeeld de zogeheten ‘pijpen- kerij van zijn vader. tochten’,het land ookmet flinkGouda geschaatst als keerpunt, werd. heel In het populair. wes Ook bij de ‘bedenker’ van de Elfstedentocht als Daar werd door de deelnemers een Goudse pijp wedstrijd, Pim Mulier, wordt in de expositie aangeschaft die op revers of de muts bevestigd stilgestaan.