Monografia jest efektem realizacji projektu „Pszczoły wracają do lasu” finansowanego przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych w Warsza- W ramach projektu „Pszczoły wracają do lasu” „[…] Największą wartością opracowania jest idea, by Lasy Państwowe, poza swoimi podstawowymi Ochrona owadów zapylających wie. Badania prowadzono pod merytoryczną opieką Centrum Informacyjne LP przygotowało pakiet edu- obowiązkami, z których najważniejszym jest prowadzenie gospodarki leśnej, wzięły na siebie jeszcze Zespołu Ekspertów, w skład którego wchodzili pra- kacyjny. Materiały opracowane z myślą o eduka- jeden istotny obowiązek włączenia się do czynnej ochrony pszczół. I nie chodzi tu tylko o pszczołę w ekosystemach leśnych cownicy uczelni wyższych, instytutów naukowych, torach leśnych poświęcono czterem zagadnieniom: miodną czy trzmiele, które tworzą skomplikowane układy społeczne, ale też o setki innych gatunków, Biura Urządzania Lasu oraz jednostek organizacyj- biologii owadów zapylających, ich roli w przyrodzie których zdecydowana większość to pszczoły samotne. To, co łączy te gatunki, to pokarm ich potom- nych LP. i gospodarce człowieka, zagrożeniom antropogenicz- stwa, jakim jest pyłek kwiatów. Zbierające go pszczoły w sposób zasadniczy wpływają na zwięk- Monografia pod redakcją naukową nym, na jakie są narażone, oraz sposobom ochrony szenie plonów m.in. tak ważnych dla nas roślin uprawnych. Co równie ważne, dzięki krzyżowemu dzikich zapylaczy, jak i powszechnie użytkowanej zapylaniu to pszczoły bardziej niż inne grupy owadów przyczyniają się do utrzymania różnorodno- Krystyny Czekońskiej i Kazimierza Szabli przez pszczelarzy pszczoły miodnej. ści gatunkowej roślin w większości ekosystemów lądowych, a przez to do globalnej bioróżnorodno- W opracowaniu przedstawiono scenariusze zajęć ści, tak mocno ostatnio zagrożonej. Zaangażowanie się tak potężnej instytucji jak Lasy Państwowe dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych, które mogą w ochronę pszczół daje nadzieję, że ochrona tych owadów będzie skuteczna […]”. być pomocne w przygotowaniu i realizacji zajęć przez ośrodki edukacyjne Lasów Państwowych lub podczas prof. dr hab. Michał Woyciechowski, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie imprez o charakterze edukacyjnym. Wiele nadle- (fragment recenzji) Autorzy monografii: śnictw organizuje konkursy wiedzy o owadach zapy- mgr inż. Janusz Bańkowski, Biuro Urządzania Lasu lających i prowadzi kampanie na rzecz ich ochrony. i Geodezji Leśnej, Oddział w Brzegu Najcenniejszą formą zajęć edukacyjnych jest jednak „W sposób komunikatywny i na potrzeby praktyczne opisano rolę i możliwości ochrony, hodowli dr hab. inż. Jan Bodziarczyk, prof. UR, Katedra spotkanie z leśnikiem-pszczelarzem, który podzieli oraz urządzania lasu w działaniach sprzyjających owadom zapylającym rośliny występujące w eko- Bioróżnorodności Leśnej, Uniwersytet Rolniczy im. się swoją wiedzą i pokaże uczestnikom zajęć, jak żyją systemach leśnych. […] Dla tego typu długookresowych działań w lasach Skarbu Państwa, głównie H. Kołłątaja w Krakowie pszczoły, oraz wyjaśni ich rolę w przyrodzie. w zarządzie Lasów Państwowych, jest to oryginalna, pionierska i bardzo pożyteczna pozycja wydaw- prof. dr hab. inż. Krystyna Czekońska, Katedra Zaproponowane rozwiązania metodyczne są autor- nicza, wnosząca również wiele ciekawych, stosunkowo mało znanych informacji i danych z zakresu Zoologii i Dobrostanu Zwierząt, Uniwersytet Rolniczy skie, nawiązują jednak do istniejących już materiałów biologii, ekologii i etologii owadów zapylających. W pełni zasługuje na wydanie w dużym nakładzie, im. H. Kołłątaja w Krakowie dydaktycznych dostępnych w Lasach Państwowych. tak aby była dostępna dla pracowników wszystkich jednostek Lasów Państwowych, parków naro- dr inż. Magdalena Frączek, Katedra Bioróżnorod- Zawierają literaturę popularyzującą wiedzę na temat dowych, pracowników RDOŚ, przyrodników i przyjaciół lasu, a także edukatorów i popularyzatorów ności Leśnej, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja ekologii oraz roli pszczół i innych owadów zapylają- wiedzy przyrodniczo-leśnej”. w Krakowie cych. W pakiecie edukacyjnym wykorzystano no- prof. dr hab. inż. Wojciech Grodzki, Instytut Ba- woczesne metody, np. mapy myśli czy prezentacje prof. dr hab. inż. Andrzej Grzywacz, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie dawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym, Zakład Lasów multimedialne, które odpowiednio zmodyfikowa- (fragment recenzji) Górskich w Krakowie ne nadają się dla każdej grupy wiekowej słuchaczy. dr Sylwia Łopuch, Katedra Zoologii i Dobrosta- Zawarty w materiałach „Zielnik pszczelego pożytku” nu Zwierząt, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja nie tylko poszerza wiedzę o roślinach miododajnych, w Krakowie czyli bazie pokarmowej owadów zapylających, ale prof. dr hab. Stanisław Miścicki, Katedra Urządza- również może przyczynić się do rozwijania zdolności nia Lasu, Dendrometrii i Ekonomiki Leśnictwa SGGW artystycznych dzieci, młodzieży i osób dorosłych. Ma- w Warszawie teriały zostały tak skonstruowane, by można z nich dr hab. Andrzej Oleksa, prof. UKW, Katedra Gene- korzystać zarówno w sali, jak i w terenie. tyki, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Ochrona owadów zapylających w ekosystemach leśnych w ekosystemach zapylających Ochrona owadów dr inż. Kazimierz Szabla, kierownik projektu rozwo- jowego Lasów Państwowych „Zdrowa żywność z pol- skich lasów – pszczoły wracają do lasu” ISBN 978-83-66602-05-2 prof. dr hab. inż. Jerzy Szwagrzyk, Katedra Bioróż- norodności Leśnej, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłą- taja w Krakowie prof. dr hab. Adam Tofilski, Katedra Zoologii i Do- brostanu Zwierząt, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłą- 9788 366602052 taja w Krakowie Kraków 2020 OKLADKA_Ochrona owadów zapylających.indd 1 11.12.2020 14:29:24 Ochrona owadów zapylających w ekosystemach leśnych Monografia pod redakcją naukową Krystyny Czekońskiej i Kazimierza Szabli Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie Kraków 2020 TYTULOWA_OCHRONA OWADOW.indd 1 02.11.2020 21:07:22 Redaktor Naczelny Wydawnictwa UR w Krakowie Prof. dr hab. inż. Józef Bieniek Recenzenci Prof. dr hab. Andrzej Grzywacz, SGGW w Warszawie Prof. dr hab. Michał Woyciechowski, UJ w Krakowie Opracowanie redakcyjne i korekty Zespół Wydawnictwa UR w Krakowie Skład i łamanie Wojciech Prażuch Projekt graficzny okładki Anna Podczaszy Fotografie na okładce Jan Bodziarczyk, Krystyna Czekońska, Andrzej Oleksa Autorzy zdjęć Jan Bodziarczyk, Jerzy Bylicki, Krystyna Czekońska, Magdalena Frączek, Wojciech Grodzki, Andrzej Oleksa Autorzy rycin Sebastian Marcol, Andrzej Oleksa, Adam Tofilski Wydano za zgodą Rektora Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie Copyright © Wydawnictwo Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, Kraków 2020 Copyright © Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu 2020 Wydanie publikacji sfinansowane ze środków Lasów Państwowych ISBN 978-83-66602-05-2 Publikacja dostępna on-line pod adresem: https://projekty-rozwojowe.lasy.gov.pl/ Wydawnictwo UR w Krakowie 31-425 Kraków, al. 29 Listopada 46 tel. (12) 662 51 57, 662 51 59 e-mail: [email protected] www.wydawnictwo.ur.krakow.pl Ark. wyd. 14. Ark. druk. 12,5. Nakład 2000 egz. Druk i oprawa: Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu, 95-020 Nowy Bedoń, ul. Henryka Sienkiewicza 19 Spis treści Podziękowania .................................................................................................................... 5 Słowo wstępne ...................................................................................................................... 7 Kazimierz Szabla Literatura ...................................................................................................... 19 Rozdział 1. Ochrona owadów zapylających w lasach ................................................... 21 1.1. Chroniąc las, chronimy owady zapylające dziko żyjące ................. 21 Wojciech Grodzki 1.2. Bartnictwo jako forma ochrony dziko żyjących rodzin pszczoły miodnej w lasach ................................................................................. 38 Adam Tofilski, Andrzej Oleksa Literatura ....................................................................................................... 50 Rozdział 2. Kierunki w hodowli lasu sprzyjające owadom zapylającym ................ 55 Jerzy Szwagrzyk, Jan Bodziarczyk, Magdalena Frączek 2.1. Stan obecny lasów Polski z perspektywy gatunków zapylających ......................................................................................... 56 2.2. Propozycje dla hodowli lasu ............................................................. 59 2.3. Działania wymagające modyfikacji zasad hodowli lasu ................ 65 Literatura ....................................................................................................... 74 Rozdział 3. Planowanie w leśnictwie (urządzanie lasu) sprzyjające owadom zapylającym .................................................................................................. 77 3.1. Ochrona owadów zapylających w lasach w zakresie urządzania lasu ........................................................................................................ 77 Janusz Bańkowski, Stanisław Miścicki 3.2. Gatunki drzew, krzewów i roślin zielnych do nasadzeń lub wysiewu w różnych siedliskowych typach lasu ............................. 86 Magdalena Frączek, Jerzy Szwagrzyk, Jan Bodziarczyk Literatura ....................................................................................................... 111 Rozdział 4. Owady zapylające ......................................................................................