OD REDAKTORA Wolność i Solidarność STUDIA Z DZIEJÓW OPOZYCJI WOBEC KOMUNIZMU I DYKTATURY 1 JAN SKÓRZYŃSKI Wolność i Solidarność Studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury ISSN: 2082-6826 Rada Naukowo-Programowa: Anne Applebaum, Jerzy Eisler, Andrzej Friszke, Paweł Golak, Aleksander Hall, Jerzy Holzer, Basil Kerski, Jacek Kołtan, Ireneusz Krzemiński, Andrzej Paczkowski, Aleksander Smolar, Edmund Wnuk-Lipiński Redakcja: Andrzej Kaczyński, Jakub Kufel (sekretarz), Przemysław Ruchlewski, Jan Skórzyński (redaktor naczelny), Małgorzata Strasz Wydawca: Adres Wydawcy: Europejskie Centrum Solidarności ul. Doki 1, 80–958 Gdańsk tel. (058) 767 79 71, fax (058) 767 79 78 e-mail: [email protected] Projekt graficzny i skład: Tatastudio Korekta: Małgorzata Strasz Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny Normex Nakład: 500 egzemplarzy 2 Wolność i Solidarność | NR 7 OD REDAKTORA Wolność I SOLIDARność nR 7 SPIS TReścI 4 OD REDAKTORA TADEUSZ MAZOWIECKI IN MEMORIAM 88 JERZY JEDLICKI Spotkania z Tadeuszem Mazowieckim ESEJ 96 RYSzard BUgaj Testament Mazowieckiego 6 EDMUND WNUK-LiPińsKI 25 lat po przełomie 99 JAN SKÓRZYńsKI Polityk dialogu ANKIETa „WolnoścI I SOLIDARnoścI”: POLSKI ARCHIWUM WOLNEJ MYślI ROK 1989 101 TadEUSZ MazowIECKI Chrześcijaństwo a prawa człowieka 11 KlaUS ZIEMER 16 JERZY HOLZER EUROPA DysyDENTów 17 ANDRZEJ PACzkowSKI 114 LUDmiłA ALEKSIEJEwa Ruch obrony praw człowieka 21 DAVID OST w ZSRR (II) 23 ANTONI DUDEK 154 ANDRZEJ KrawCZYK Opozycja przeciw komunizmowi 25 MAREK CICHOCKI na Słowacji 27 ANDRZEJ FRISZKE SYLWETKI MIędZY DYKTATURą A DEMOKRAcją 165 Paweł SowińsKI Walczący z bezprawiem 31 PRZEMYsław GASZTOLD-Seń Birma na zakręcie. Zmiany w Kraju Tysiąca Pagód 2007–2014 EX LIBRIS 171 Paweł MACHCEWICZ Stalinizm z lotu ptaka STUDIA 175 ANNA MACHCEWICZ Portret niedokończony 46 BARTOSZ KALISKI Sprawa nie tylko „taterników” 179 ANDRZEJ KACZYńsKI Bydgoszcz ’81 55 MACIEJ KozłowSKI Historia jednego przypadku 184 ToMASZ WiścicKI Co wiemy o opozycji – a czego 58 Paweł SowińsKI Z ziemi włoskiej do Polski jeszcze nie 74 Ewa łEpkowSKA Niepolityczni politycy. 189 MARCIN FRYBES Międzynarodowe kłopoty z Panną S Etyczne aspekty współpracy środowisk 194 ANNA MACHCEWICZ Polak o skośnych oczach opozycyjnych NRD i PRL 197 NOTY O książKACH 3 JAN SKÓRZYŃSKI OD REDAKTORA Dwadzieścia pięć lat, które minęło od upadku komunizmu w Polsce i odzyskania niepod- ległości, nie uśmierzyło kontrowersji wciąż wywoływanych przez ten historyczny proces i jego skutki. Spora część społeczeństwa nie przyjmuje do wiadomości, że odnieśliśmy historyczny sukces, zarówno w wymiarze indywidualnym, jak zbiorowym, choć twar- de dane wskazują na zasadniczą poprawę jakości życia i zamożności obywateli. Polska wymyka się z pułapki zacofania, w którą wpędziły ją rządy komunistyczne, o czym pisze w swoim eseju Edmund Wnuk-Lipiński. Na tle wydarzeń na Ukrainie widać też wyraźnie rewolucyjną zmianę geopolitycznego położenia naszego kraju. Warszawie nie grozi dzi- siaj scenariusz pełzającej reintegracji postsowieckiego imperium, jaki Moskwa stosuje wobec Kijowa. Zaskakująco wielu ludzi ocenia jednak negatywnie skutki transformacji. Socjologo- wie obserwują, że choć w zasadzie Polacy pozytywnie oceniają zmiany zapoczątkowane w 1989 r., to wzrasta krytycyzm wobec porozumień Okrągłego Stołu. Rośnie liczba osób sądzących, że tamto porozumienie z władzą PRL było niepotrzebne, bo stary system i tak wkrótce by upadł. Równocześnie rośnie obojętność lub niewiedza o tym, co się wydarzyło 25 lat temu. Według najnowszych, przeprowadzonych w styczniu 2014 r. badań CBOS pozytywny stosunek do Okrągłego Stołu ma 42 proc., a negatywny jedynie 10 proc. Jed- nak blisko połowa deklaruje brak zainteresowania tą kwestią bądź nie potrafi jej ocenić. 41 proc. ankietowanych uważa, że choć sposób przeprowadzenia przemian w Polsce miał dobre strony, to ustępstwa wobec władzy były zbyt duże, a 11 proc. ocenia, że sposób zmian był zły, a ustępstwa w ogóle niepotrzebne. Na ocenę wydarzeń z przeszłości w opinii społecznej ma bez wątpienia wpływ instru- mentalne podejście polityków, którzy chętnie przykrawają historię do potrzeb walki z partyjną konkurencją. Nie służy to ani polityce, ani historii. Mimo sporego już dorobku profesjonalnych badaczy, dziesiątków książek i artykułów przedstawiających rzetelny obraz niedawnej przeszłości, w przestrzeni publicznej wygrywa historia fałszywa, tak jak w ekonomii, zgodnie z prawem Kopernika, fałszywa moneta wypiera dobrą. Wyssana z palca teoria o spisku z Magdalenki, powtarzana także przez ludzi z tytułami naukowymi, wydaje się cieszyć większym zainteresowaniem niż mniej efektowna prawda o z trudem wy- negocjowanym kompromisie. „Wydaje się, że historyzujące interpretacje uwzględniające ówczesne warunki polityczne w chwili obecnej przegrywają z »narracją« ahistoryczną. Szczególnie ujawnia się to w opiniach młodych ludzi, starsze pokolenia mają bowiem 4 Wolność i Solidarność | NR 7 OD REDAKTORA szansę pamiętać, że przekonanie o tym, co możliwe na demokratyzację Kraju Tysiąca Pagód – pisze Prze- do osiągnięcia, było wówczas zupełnie inne, niż chcą mysław Gasztold-Seń. późniejsi reinterpretatorzy tego wydarzenia” – ocenia W niniejszym numerze „Wolności i Solidarności” Krzysztof Pankowski z CBOS. polecamy również drugą część historii rosyjskich dy- Dyskusja o wydarzeniach 1989 r. i polskiej drodze sydentów pióra Ludmiły Aleksiejewej (część pierwszą do wolności będzie nam zapewne jeszcze długo to- opublikowaliśmy w „WiS” nr 6). Jeden z początko- warzyszyć, tak jak wciąż toczymy spory o powstanie wych epizodów dziejów polskiej opozycji przedsta- warszawskie. Z okazji 25. rocznicy demokratycznej wia Bartosz Kaliski w monograficznym artykule o tzw. transformacji o zdanie na temat najważniejszych sprawie taterników. O początkach tej odważnej akcji przyczyn i konsekwencji roku 1989 zapytaliśmy pol- przerzucania książek paryskiej „Kultury” przez Tatry skich i zagranicznych badaczy tego problemu – hi- opowiada jej inicjator Maciej Kozłowski. storyków, socjologów, politologów. W tym wydaniu Zmarli w ciągu minionego półrocza Tadeusz Ma- „Wolności i Solidarności” przedstawiamy pierwszą zowiecki i Zbigniew Romaszewski wywodzili się partię odpowiedzi na naszą ankietę. Kolejne wypo- z różnych tradycji i miewali odmienne poglądy na wiedzi, m.in. Jerzego Eislera, Jerzego Jedlickiego, szczegółowe kwestie polityczne. Mazowiecki to ka- Alaina Touraine’a, Andrzeja Zolla, opublikujemy w na- tolicki intelektualista, mistrz ucierania kompromisu, stępnym numerze. współtwórca porozumień z 1980 i 1989 r. Romaszew- Przed podobnymi dylematami, co Polska 25 lat ski to przede wszystkim człowiek czynu, organizator temu, stoi dziś Birma. Wojskowy reżim rozpoczął tam Biura Interwencyjnego KSS KOR i Radia Solidarność, dialog z demokratyczną opozycją. Narodowa Liga na bohater podziemia, zwolennik radykalnej strategii rzecz Demokracji została zalegalizowana i wzięła strajku generalnego. Choć często stali osobno, razem udział w częściowo wolnych wyborach do parlamentu, tworzyli historię Solidarności. Na łamach naszego pi- a jej przywódczyni Aung San Suu Kyi zawarła kompro- sma wspominamy ich obu. mis z rządzącymi generałami, licząc na dalsze reformy. Jaka była geneza birmańskiej odwilży i jakie są szanse Jan Skórzyński 5 EDMUND WNUK-LIPIŃSKI ESEJ 25 LAT PO PRZełoMIE EDMUND Upadek komunizmu w Polsce nie był jednorazowym aktem ani – tym bardziej – zmową elit WNUK-LIPIŃSKI (jak chcą wyznawcy rozmaitych teorii spiskowych). Fenomenu tego nie da się też wytłu- prof. socjologii, autor wielu maczyć jednostronnymi analizami, w których absolutyzuje się rolę wybranego czynnika, prac z dziedziny socjologii polityki. ignorując działania pozostałych. Był to wielowątkowy, skomplikowany proces społeczny, Uczestniczył w rozmowach Okrągłego napędzany całym splotem czynników niekiedy wywołujących efekt synergiczny, a kiedy Stołu, był doradcą Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego. Był założycielem indziej neutralizujących się wzajemnie. Czy wobec tego jesteśmy bezradni poznawczo i nie i pierwszym dyrektorem Instytutu potrafimy wskazać – choćby w przybliżeniu – podstawowych przyczyn, które w końcowym Studiów Politycznych PAN, rektorem Colle- rezultacie doprowadziły do przełomu? Nie jest tak źle. Godząc się na nieuniknione uprosz- gium Civitas. Obecnie kieruje czenia, można jednak analitycznie wykreślić pewną trajektorię zmian, których kumulacja Instytutem Socjologii w Collegium Civitas. doprowadziła do upadku komunizmu w Polsce, a następnie – na zasadzie kostek domina Ostatnio opublikował książki: Świat międzyepoki. Globalizacja – demo- – wymiotła ten system z innych krajów bloku sowieckiego, by w końcu doprowadzić do kracja – państwo narodowe (2004), kulminacji, którą był rozpad samego ZSRR. Socjologia życia publicznego Przede wszystkim warto zwrócić uwagę na fakt, iż komunizm – w odróżnieniu od na- (2005 i 2008). zizmu – trwał dostatecznie długo, by podlegać wewnętrznej ewolucji. Jeśli przyjmiemy założenie, że totalitarna faza tego systemu była jego modelową wersją, czy też Weberow- skim typem idealnym, to musimy stwierdzić, że model ten nie trwał długo (gdy pominąć przypadek Korei Północnej). W Polsce zaledwie kilka lat – z grubsza od 1948 r., kiedy w wy- niku wchłonięcia przez komunistów Polskiej Partii Socjalistycznej zlikwidowano resztki pluralizmu politycznego, do 1955 r., kiedy dały się zauważyć pierwsze oznaki odwilży. Tak więc komunizm, z którym mieliśmy do czynienia w latach późniejszych, był już inny. Juan Linz i Alfred Stepan określają ten system mianem dojrzałego posttotalitaryzmu1. Erozji podlegała także ideologia