Przewodnik po konstytucji Kanady Część pierwsza Akt Konstytucyjny z 1867 roku ^ Gabryś I.indb 1 2018-02-14 13:41:32 104 ^ Gabryś I.indb 2 2018-02-14 13:41:32 Marcin Gabryś Przewodnik po konstytucji Kanady Część pierwsza Akt Konstytucyjny z 1867 roku KSIĘGARNIA AKADEMICKA Sp. z o.o. Kraków Kraków 2016 ^ Gabryś I.indb 3 2018-02-14 13:41:32 © Marcin Gabryś, Kraków 2016 Recenzent: dr hab. Paweł Laidler, prof. UJ Opracowanie redakcyjne: Ewa Dąbrowska Projekt okładki: Paweł Sepielak Dofinansowano ze środków Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego ISBN 978-83-7638-833-5 KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel./faks: 12 431 27 43, 12 421 13 87 e-mail: [email protected] www.akademicka.pl ^ Gabryś I.indb 4 2018-02-14 13:41:32 Spis treści Wprowadzenie ...................................................................................................................... 7 Zarys historii konstytucjonalizmu kanadyjskiego .......................................................... 15 Akt Konstytucyjny z 1867 roku ......................................................................................... 29 I. Wstęp ...................................................................................................................... 31 II. Unia ......................................................................................................................... 32 III. Władza wykonawcza ............................................................................................. 34 IV. Władza ustawodawcza .......................................................................................... 50 V. Konstytucje prowincji ........................................................................................... 88 VI. Podział władzy ustawodawczej ............................................................................ 101 VII. Sądownictwo .......................................................................................................... 162 VIII. Dochody, długi, aktywa, podatki ........................................................................ 176 IX. Postanowienia różne ............................................................................................. 186 X. Kolej międzykolonialna ........................................................................................ 199 XI. Przyjęcie innych kolonii ....................................................................................... 199 Załącznik 1 ...................................................................................................................... 202 Załącznik 2 ...................................................................................................................... 208 Załącznik 3 ...................................................................................................................... 209 Załącznik 4 ...................................................................................................................... 210 Załącznik 5 ...................................................................................................................... 212 Załącznik 6 ...................................................................................................................... 213 Bibliografia ........................................................................................................................... 215 Indeks nazwisk ..................................................................................................................... 237 ^ Gabryś I.indb 5 2018-02-14 13:41:32 ^ Gabryś I.indb 6 2018-02-14 13:41:32 Wprowadzenie Kanada jest krajem wyjątkowym w kwestii rozwiązań ustrojowych. Z jednej stro- ny kopiuje parlamentaryzm westminsterski, co oznacza, że najważniejsze zasady ustrojowe oparte są na niepisanych regułach zawartych w konwenansach konsty- tucyjnych. Z drugiej strony brytyjski model ustrojowy został zmodyfikowany, gdy w 1867 r. sformalizowano unię kolonii w Ameryce Północnej. Zasady podziału wła- dzy między poszczególnymi jej poziomami zostały wtedy uregulowane w pisanym dokumencie o charakterze konstytucyjnym, dla którego wzorem była konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki. Ustrój Kanady jest więc hybrydą, oryginalnym połączeniem zasad ustrojowych zbliżonych do amerykańskich oraz rozwiązań kon- stytucyjnych, których źródłem jest Wielka Brytania. Przez kilkanaście dekad oba systemy docierały się, co doprowadziło do powstania często unikalnych rozwiązań: asymetrycznego federalizmu czy połączenia zasady supremacji parlamentu z supre- macją konstytucji1. Co ważne, zmiany ustrojowe przebiegały w sposób ewolucyjny – oznaczało to zachowywanie często już archaicznych procedur i powolne wypełnia- nie ich nową treścią. Dopiero po 115 latach Kanadyjczycy mogli wszystkie kwestie ustrojowe rozwiązywać bez potrzeby udziału – nawet symbolicznego – dawnej me- tropolii w Londynie. Patriacja (patriation) konstytucji dokonana w 1982 r. nie ozna- cza jednak końca przemian ustroju Kanady. W dalszym ciągu system konstytucyjny podlega istotnym modyfikacjom, które – co ciekawe – zachodzą, mimo że formalna nowelizacja pisanej konstytucji jest niezwykle trudna politycznie, o czym Kanadyj- czycy przekonali się już dwukrotnie po 1982 r., gdy upadały kompleksowe projekty 1 Choć pod względem konstytucyjnym autonomia Quebecu nie jest większa niż pozostałych prowincji, to faktyczny jej zakres jest dużo bardziej rozległy. Kanadyjskie podejście łączące zasadę supremacji parlamentu z zasadą supremacji konstytucji ustanawia kompromis, co jest jedną z cech typowych dla charakteru Kanadyjczyków. T. Wieciech, Ustroje federalne Stanów Zjednoczonych, Kanady i Australii, Kraków 2009, s. 167-173; C. Bélanger, Supremacy of Par- liament and the Canadian Charter of Rights and Freedoms, 2001, [online:] http://faculty.maria- nopolis.edu/c.belanger/quebechistory/federal/parl.htm – 16 VIII 2014. Więcej na ten temat piszę w rozdziale Zarys historii konstytucjonalizmu kanadyjskiego. 7 ^ Gabryś I.indb 7 2018-02-14 13:41:32 Wprowadzenie zmian2. Przykładem jest powstawanie innowacyjnych instytucji samorządowych wśród ludności rdzennej, przede wszystkim w północnych i zachodnich częściach kraju3, ale bez wątpienia największy wpływ na zmiany ustrojowe w Kanadzie ma nacjonalizm quebecki4. Kanada do dzisiaj pozostaje państwem, którego system konstytucyjny jest kontestowany przez część sił politycznych. Różnice w spojrzeniu sięgają korze- ni powstania Dominium Kanady i dotyczą fundamentalnego sporu, czy w czasie konfederacji zawiązano umowę pomiędzy dwoma narodami założycielskimi, fran- ko- i anglofonami, czy – jak chce anglojęzyczna większość Kanadyjczyków – było to porozumienie między równymi prowincjami. Spór jest odbiciem niezwykle silnego poczucia odrębności i wewnętrznej wspólnoty poszczególnych prowincji. Dotyczy to zwłaszcza Quebecu, ale jest do pewnego stopnia prawdziwe również w odniesieniu do wszystkich prowincji, szczególnie tych położonych na zachodzie. To jeden z czynników odpowiedzialnych za głęboką decentralizację federacji ka- nadyjskiej, co paradoksalnie stoi w sprzeczności z oryginalnymi założeniami twór- ców kanadyjskiej konstytucji5. Jednak mimo że w debatach politycznych w Ka- nadzie różnice pomiędzy stronami na temat fundamentalnych kwestii mogą być niezwykle silne, ich uczestnikom udaje się znaleźć sposób na kontynuację współ- pracy. Uznaje się bowiem istnienie nienaruszalnych pryncypiów, a przywiązanie i szacunek do nich nie podlegają negocjacji6. Kanada wymyka się więc ortodoksyj- nym podziałom, a jej konstytucja pozostaje dziełem w fazie ciągłego powstawania, które nie nabrało ostatecznej formy. Odbiciem tego faktu jest częsty brak precyzji w pisanych częściach konstytucji czy pozostawianie w niej archaicznych, niesto- sowanych już, a czasem nawet wprowadzających w błąd zapisów. Warto w tym miejscu przytoczyć słowa Stéphane’a Diona, profesora nauk politycznych, byłego 2 Chodzi o porozumienia z Meech Lake (1987) i Charlottetown (1992). Więcej zob. M. Gabryś, Polityka wewnętrzna Kanady. Patriacja konstytucji, Quebec, rdzenni mieszkańcy, [w:] M. Ga- bryś [et al.], Kanada na przełomie XX i XXI wieku. Polityka, społeczeństwo, edukacja, red. M. Kijewska-Trembecka, Kraków 2013, s. 15-96, Societas, 79. Por. I. Wrońska, Kanadyj- ski system federalny. Determinanty i tendencje / Canadian Federal System. Determinants and Trends, Kielce 2011, s. 34-37. 3 Więcej na ten temat zob. M. Gabryś, Polityka wewnętrzna Kanady…, s. 189-218. 4 W Quebecu odbyły się dwa referenda (w latach 1980 i 1995), których celem (nie zawsze wska- zanym expressis verbis) było uzyskanie zgody na rozpoczęcie procedury odłączenia się od Ka- nady. Więcej zob. M. Kijewska-Trembecka, Québec i Québécois. Ideologie dążeń niepodle- głościowych, Kraków 2007, s. 199-247, Prace Amerykanistyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego. 5 Więcej na ten temat piszę w komentarzu do rozdziału VI Aktu Konstytucyjnego z 1867 r. 6 J. E. Fossum, Book Review: Jeremy Webber: The Constitution of Canada. A Contextual Analysis. Hart Publishing, Oxford 2015, „No Foundations: An Interdisciplinary Journal of Law and Jus- tice” 2015, Vol. 12, s. 154-155, [online:] http://www.nofoundations.com/issues/NoFo12_2015. pdf – 10 XII 2015. 8 ^ Gabryś I.indb 8 2018-02-14 13:41:32 Wprowadzenie ministra i byłego lidera Partii Liberalnej: „Kanada jest państwem, które działa le- piej w praktyce niż w teorii”7. Pomysł na książkę będącą przewodnikiem po konstytucji Kanady zrodził się w czasie prac nad podręcznikiem Kanada na przełomie XX