282 Inis Škreli Univerzitet Babeš-Bolaj, Kluž-Napoka Srpsko-crnogorska manjina u Skadru: izazovi identiteta Apstrakt: Ovaj rad predstavlja istorijsku i sadašnju situaciju u kojoj se nalazi srpsko-crnogor- ska manjina u Skadru i okolini u Albaniji. Rad se fokusira na komponente koje čine kolektivni identitet: (1) jezik kao snažan izvor etničkog identiteta; (2) religiju i au- tostereotipe koji igraju važnu ulogu u definisanju granica grupe i generišu kategori- je (podgrupe) unutar slovenske zajednice u Skadru. Drugi deo rada bavi se haotič- nom tranzicijom nakon komunizma u Albaniji, koja je prouzrokovala iseljavanje Srbo-Crnogoraca u Jugoslaviju. Najzad, razmotriću i popis stanovništva u Albaniji iz 2011. godine, istican kao prvi albanski popis posle 80 godina koji je uključivao pitanja o verskoj i etničkoj pripadnosti, i izneti tvrdnju kako on nije sasvim repre- zentativan kada je reč o Srbima i Crnogorcima i drugim manjinama jer je sadržao izvesne diskriminišuće odredbe prema njima. Ključne reči: Srbo-Crnogorci, Albanija, Skadar, manjine, identitet 283 Cilj ovog rada je da pruži istorijski pregled i opis savremenog stanja srpske i crno- gorske manjine u Albaniji.168 Od 1995. godine Srbi i Crnogorci imaju status srpsko- crnogorske nacionalne manjine. Međutim, kao što ću pokazati, njihov položaj nije tako jasno definisan i postoji mnoštvo varijabli, počevši od samog imena, koje situaciju s ovom manjinom čini manje stabilnom i nepromenljivom nego što bi se to moglo uči- niti na prvi pogled. Pripadnici te zajednice nastanjeni u Skadru sebe nazivaju različito – Crnogorci, Naški (Nashki) ili Vrakačori (Vrakaçor) – i uglavnom naseljavaju centralni i severozapadni deo grada. Najveći broj pripadnika ove zajednice živi u komuni Gruje- mir (alb. Komunë Gruemirë), pretežno u Vraki (Vrakë), kao i u Omaraju (Omaraj), Grilu (Gril), Velikom Boriču (Boriç i Madh), Malom Boriču (Boriç i Vogël), Kamici (Ka- micë), Štoju (Shtoj i Vjetër, Shtoj i Ri), Dobraču (Dobraç), Golemu (Golem), Mušanu (Mushan)i Bušatu (Bushat). Ostali pripadnici ove zajednice žive rasuti po čitavoj Alba- niji, pretežno u Tirani i drugom gradovima kao što su Lješ (Lezhë), Drač (Durrës), Ti- rana (Tiranë), Elbasan (Elbasan) i Libražd (Librazhd). U okolini Fijera (Fier) žive u se- lima Libovše (Libofshë) i Hamil (Hamil), kao i u gradu Beratu.U ovom radu pre svega ću se fokusirati na zajednicu koja živi u Skadru, u kojem sam sprovela najveći deo svog terenskog istraživanja. Na prvi pogled, čini se da je jezik glavni činilac identifikacije za Srbe i Crnogorce u Skadru. Međutim, vera takođe igra važnu ulogu, pa se zajednica može po tom osnovu podeliti na dve podgrupe, pravoslavne hrišćane i muslimane. Pripadnici prve grupe zovu se Naški i pretežno vode poreklo iz Srbijei Crne Gore.Drugu podgrupu čine ta- kozvani Podgoričani (Podgoriçans) koji su poreklom iz Podgorice, a čije je etničko pore- klo (albansko ili crnogorsko) nepouzdano. Ovi ljudi žive uglavnom u Skadru i nekim okolnim selima (Skutsch, 2005, 64).Međutim, ova podela na osnovu vere nije oštra i ni u kom pogledu odlučujuća. Dug period državno proklamovanog ateizma tokom komu- nističke vladavine u Albaniji, kao što je slučaj s celokupnim albanskim stanovništvom, uticao je i na pripadnike ove zajednice. Generacije rođene posle Drugog svetskog rata udaljile su se od verskih praksi i svoju veru su praktikovale veoma retko i to u kući za- jedno sa roditeljima, daleko od očiju poznanika, tajne policije (Sigurimi) i drugih. Tako je opšti ateizam poboljšao interakciju obe podgrupe i, pošto je jezik ostao jedini medi- jum povezivanja dve grupe jer su religija i tradicija ostavljene po strani, stvorio je za- jednicu snažno utemeljenu na jeziku kao osnovnom sredstvu (i oruđu) kolektivne pri- padnosti. Ipak, pravoslavna podgrupa izgleda bolje organizovana uglavnom zahvaljujući aktivnostima pravoslavnog udruženja „Sveti Jovan Vladimir“. Ovo udru- ženje organizuje sve pravoslavne događaje u Skadru i okolini. Udruženje ima za cilj da uspostavi redovnu versku službu na srpskom jeziku kako bi podiglo svest ljudi o njiho- vom pravoslavnom identitetu i ojačalo osećanje njihove nacionalne pripadnosti srbo- crnogorskoj zajednici u Albaniji (Identitet, 2015). 168 Većina podataka o Srbo-Crnogorcima u Skadru dobijena je kroz intervjue sa članovima i predstavnicima udruženja Morača-Rozafa. Zahvaljujući velikodušnosti predsednika udruženja Pavla Jakoja (Brajovića) imala sam mogućnost da pristupim arhivu koji se nalazi u sedištu udruženja. 284 Postoji još jedna moguća podela, koju sam uočila prilikom svog terenskog istraži- vanja u Skadru i okolnim selima u martu 2015. godine. Reč je, naime, o izvesnoj terito- rijalnoj ograničenosti grupe na selo Vraka koje se može uzeti kao središte grupnog identiteta. Stanovnici Vrake i njihovi potomci zovu se Vrakačori. Selo Vraka nalazi se na otprilike 7-8 kilometara od Skadra i, kako su mi rekli u Skadru, potpuno je naseljeno Srbo-Crnogorcima i kao takvo ima prestiž kao centar zajednice. Stanovnici govore srp- ski i privatno i javno i srpski im je glavni i maternji jezik, te tako i dominantni mediju- um. Za etnički i verski identitet zajednice važno mesto pripada crkvi Svete Trojice. Tokom moje posete uočila sam da crkvene aktivnosti na srpskom jeziku, pored liturgij- ske službe, obuhvataju i druge elemente koji čine sredstvo nacionalne politike. Među- tim, pre nego što analiziram identitet pripadnika ove zajednice i njegove varijable, neophodno je ukratko predstaviti njenu istorijsku pozadinu. Istorijska pozadina i statistika Ostavljajući po strani sporne i nacionalistički inspirisane istoriografije, nema sumnje da je slovenska populacija naseljavala područje oko Skadra a kasnije i samog grada još od srednjeg veka. Crnogorci su počeli da naseljavaju Vraku krajem sedamnaestog veka, i s vremenom je ovo selo postalo središte zajednice. Stanovništvo je živelo u veoma dobrim odnosima sa albanskim susedima tokom osmanske vladavine, zahvaljujući postojanju pravoslavne crkve u Skadru i u selu Vraka. Posle Prvog svetskog rata, kada je situacija u sada nezavisnoj Albaniji postala stabilnija, stanovnici Vrake dobili su određena prava, posebno u oblasti obrazovanja i verskih sloboda. Prema prvim zvaničnim podacima vezanim za nacionalne manjine, objavljenim 1928. godine, broj Srba i Crnogoraca u Albaniji procenjen je na 65.000, što je tada iznosilo 7,83% ukupnog stanovništva (Ortanovski, 2000, 114). Verovatno jedan od najpoznatijih pesnika međuratnog perioda, Miloš Đerđ Nikola (Millosh Gjergj Nikolla), bio je učitelj u školi u Vraki školske 1933-1934. godine. U proleće 1933. godine, nova vlada koju je postavio kralj Zogu sprovela je prosvetnu reformu poznatu pod imenom „Ivanajeva reforma“, prema tadašnjem ministru prosvete Marašu Ivanaju (Marash Ivanaj). Prema odredbama te reforme, sve strane i private škole u Albaniji bile su zatvorene, a u upotrebi su ostali samo udžbenici koje je odobrilo Ministarstvo prosvete (Beqja, 2006, 108). Očito, svrha reforme bilaje da homogenizuje i nacionalizuje obrazovni sistem u zemlji. Usled toga, osnovne škole na srpskom jeziku otvorene 1923- 1924. zahvaljujući naporima Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, zatvorene su 1934. godine. U to doba škola u Vraki brojala je 71 učenika (Luarasi, 2003). Tokom Drugog svetskog rata pripadnici srpske i crnogorske zajednice bili su snažno uključeni u pokret otpora, jednako u Jugoslaviji i u Albaniji. Iz ove zajednice dolazi jedan od najpoznatijih komunističkih aktivista, Vasil Šanto (Vasil Shanto), koji je bio i jedan od osnivača skadarske komunističke grupe i Komunističke partije Albanije. Među prvim komunistima koji su se suprotstavili italijanskoj okupaciji bili su Jordan Misja (Jordan Misja) i Branko Kadija (Branko Kadia) iz Skadra, kao i Vojo Kuči (Vojo Kushi) iz Vrake, pa ih je komunistički režim proglasio za narodne heroje posle 1945. godine. 285 Situacija naposredno posle rata bila je dobra. Škola u Vraki je ponovo otvorena s nastavom na srpskom kao glavnom jeziku. Štaviše, do 1948. godine srpskohrvatski je, pored francuskog, bio jedini strani jezik koji se učio u albanskim školama. Međutim, situacija se drastično izmenila posle prekida diplomatskih odnosa između Albanije i Jugoslavije 1948. godine. U teoriji, zajednica je uživala puna kulturna i obrazovna pra- va. Tako, član 39. Ustava iz 1946. godine garantuje jednakost svim građanima bez obzira na njihovu nacionalnost, rasu i veru, zaštitu njihovog kulturnog razvoja i slo- bodnu upotrebu maternjeg jezika za nacionalne manjine (Ortanovski, 2000, 194). Član 42. Ustava iz 1976. godine sadrži i dodatno pravo manjinama da se obrazuju na njihovom maternjem jeziku u školama, a takođe im garantuje ravnopravnost u svim oblastima društvenog života (isto). U stvarnosti, međutim, za vreme komunističkog režima kršena su ljudska prava svih građana, pa tako i prava pripadnika manjina (Xha- xho, 2007, 21). Komunistički režim je zajednicu Srba i Crnogoraca stavio pod veliki pritisak asimilacije, što se odrazilo na njen broj koji je,prema kasnijim popisima stano- vništva, zabeležio drastičan pad. Tako su se u jednom trenutku kao pripadnici ove za- jednice izjasnile svega 66 osobe, a najveći broj Srbo-Crnogoraca zabeležen na popisima rađenim u vreme komunističkog režima iznosi 1613 osoba. Poslednji podaci iz komu- nističkog doba, iz 1989. godine, beleže 100 pripadnika ove manjine.169 Prvi popis sta- novništva posle pada komunističkog režima u Albaniji, koji je sadržao podatke o et- ničkim i jezičkim grupama, održan je 2002. godine. Očito, situacija u zemlji se drastično promenila u političkom smislu