Een beroep op de burger SCR 2012.indb 1 6-11-2012 13:20:38 SCR 2012.indb 2 6-11-2012 13:20:38 Een beroep op de burger Minder verzorgingsstaat, meer eigen verantwoordelijkheid? Sociaal en Cultureel Rapport 2012 Redactie: Vic Veldheer Jedid-Jah Jonker Lonneke van Noije Cok Vrooman Sociaal en Cultureel Planbureau Den Haag, november 2012 SCR 2012.indb 3 6-11-2012 13:20:38 Het Sociaal en Cultureel Planbureau is ingesteld bij Koninklijk Besluit van 30 maart 1973. Het Bureau hee tot taak: a wetenschappelijke verkenningen te verrichten met het doel te komen tot een samenhangende beschrijving van de situatie van het sociaal en cultureel welzijn hier te lande en van de op dit gebied te verwachten ontwikkelingen; b bij te dragen tot een verantwoorde keuze van beleidsdoelen, benevens het aangeven van voor- en nadelen van de verschillende wegen om deze doeleinden te bereiken; c informatie te verwerven met betrekking tot de uitvoering van interdepartementaal beleid op het gebied van sociaal en cultureel welzijn, teneinde de evaluatie van deze uitvoering mogelijk te maken. Het verricht deze taken in het bijzonder bij problemen die het beleid van meer dan één departement raken. De minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport is als coördinerend minister voor het sociaal en cultureel welzijn verantwoordelijk voor het door het te voeren beleid. Over de hoofdzaken hiervan hee hij/zij overleg met de minister van Algemene Zaken; van Veiligheid en Justitie; van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties; van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap; van Financiën; van Infrastructuur en Milieu; van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie en van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. © Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag 2012 -publicatie 2012-31 Zet- en binnenwerk: Textcetera, Den Haag Figuren: Mantext, Moerkapelle Omslagontwerp: bureau Stijlzorg, Utrecht Omslagillustratie: © Ien van Laanen, Amsterdam ±£² 978 90 377 0623 9 ±² 0922 8772 ²´¥ 740 Voor zover het maken van reprograsche verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor weelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 ¢£ Hoofddorp, www.repro-recht.nl). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting ¥¦ (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 ¢£ Hoofddorp, www.cedar.nl/pro). Sociaal en Cultureel Planbureau Parnassusplein 5 2511 ¨© Den Haag Telefoon (070) 340 70 00 Fax (070) 340 70 44 Website: www.scp.nl E-mail: [email protected] De auteurs van -publicaties zijn per e-mail te benaderen via de website. Daar kunt u zich ook kosteloos abonneren op elektronische aendering bij het verschijnen van nieuwe uitgaven. SCR 2012.indb 4 6-11-2012 13:20:38 ±²µ¦´¶ Inhoud Voorwoord · Paul Schnabel ¸ Responsabele burgers, regisserende overheid ¸¸ Cok Vrooman, Lonneke van Noije, Jedid-Jah Jonker en Vic Veldheer ¸.¸ Meer eigen verantwoordelijkheid als remedie ¸¸ ¸.¹ Opkomst van de verzorgingsstaat ¸º ¸.º Een nieuw verantwoordelijkheidsmodel in de maak? ¸¼ ¸.½ Aspecten van verantwoordelijkheid ¹¾ ¸.¼ Oorzaken en gevolgen van meer private verantwoordelijkheid ¹½ ¸.¿ Probleemstelling van dit rapport ¹À Noten º¾ Literatuur º¾ ¹ Opvoeding van kinderen: wiens zorg? º¹ Freek Bucx en Sander Bot ¹.¸ De overheid en de opvoeding van kinderen º¹ ¹.¹ Ontwikkelingen in overheidsbeleid ºº ¹.º Maatschappelijke ontwikkelingen als prikkel ºÀ ¹.½ Opvaingen van de bevolking over verantwoordelijkheidsverdeling ½¾ ¹.¼ Consequenties van beleid en maatregelen ½º ¹.¿ Slotbeschouwing ½¼ Noten ½À Literatuur ½À º Onderwijs en eigen verantwoordelijkheid ¼¾ Lex Herweijer en Monique Turkenburg º.¸ Naar meer eigen verantwoordelijkheid in het onderwijs? ¼¾ º.¹ Uitbreiding van de leerplicht ¼¾ º.º Ouders en school: verschuiving in verantwoordelijkheid ¼º º.½ Meer eigen verantwoordelijkheid in het hoger onderwijs ¿¸ º.¼ Conclusie: naar een nieuw verantwoordelijkheidsmodel? ¿Â Noten À¾ Literatuur À¾ ½ Kinderopvang À¼ Maroesjka Versantvoort, Wil Portegijs en Lisanne Jansen ½.¸ Kinderopvang in verandering À¼ ½. ¹ Ontwikkeling in overheidsbeleid À¼ 5 SCR 2012.indb 5 6-11-2012 13:20:38 ¦±ÃÃÄ Å² ´ÄÆ´¥ÅÅÄ ¥Ã¦¥Æ ÇÈÉÇ ½.º Veranderde verantwoordelijkheid in perspectief van burgerschap À ½.½ Nederlandse burger over verantwoordelijkheidsverdeling À· ½.¼ EÊecten van veranderingen in verantwoordelijkheidsverdeling ¿ ½.¿ Vinger aan de pols: de rol van oudercommissies ÂÀ ½.À Conclusies ·¸ Noten ·º Literatuur ·º ¼ Werken voor je geld ·¼ Patricia van Echtelt en Edith Josten ¼.¸ Van inkomensbescherming naar re-integratie ·¼ ¼.¹ Inzetbaarheid van werkenden ·· ¼.º Opvaingen van de bevolking over wijzigingen in de sociale zekerheid ¸¾¹ ¼.½ Mogelijke gevolgen van beleid ¸¾¿ ¼.¼ Slotbeschouwing ¸¸¾ Noten ¸¸¸ Literatuur ¸¸¹ ¿ Nabestaandenpensioen en vervroegde uireding ¸¸¿ Arjan Soede en Stella Ho ¿.¸ Pensioen voor nabestaanden jonger dan ¿¼ jaar ¸¸À ¿.¹ Veranderende leeijden om te stoppen met werken ¸¹¼ ¿.º Conclusies ¸º¼ Noten ¸ºÂ Literatuur ¸ºÂ À Zorg ¸½¾ Alice de Boer en Sjoerd Kooiker À.¸ Drie thema’s ¸½¾ À.¹ Preventieve zorg: leefstijl ¸½¾ À.º Curatieve zorg: de Zorgverzekeringswet ¸½º À.½ Langdurige zorg: de ÃÌ£Í ¸½¿ À.¼ Slot ¸¼½ Noten ¸¼À Literatuur ¸¼À  Zeggenschap en verantwoordelijkheid in de volkshuisvesting ¸¿¸ Jeanet Kullberg Â.¸ Groei en bloei van de ‘volkshuisvesting’ ¸¿¸ Â.¹ Koerswending in het woonbeleid ¸¿¹ Â.º Meer zeggenschap over woonkwaliteit ¸¿¼ Â.½ Een eigen huis maakt burgers ‘meer verantwoordelijk’ ¸À¸ Â.¼ De burger moet meer zelf betalen ¸À¿ 6 SCR 2012.indb 6 6-11-2012 13:20:38 ±²µ¦´¶ Â.¿ Na rechten ook plichten ¸Â¸ Noten ¸Â½ Literatuur ¸Â¼ · Coproductie veiligheid ¸Â Lonneke van Noije ·.¸ Onverzadigbare behoee aan veiligheid ¸Â ·.¹ Eigen verantwoordelijkheid in het beleid ¸Â· ·.º Een mix van burgerschapsvisies ¸·¿ ·.½ Burgers voor veiligheid ¸·À ·.¼ Burgerparticipatie in de praktijk ¹¾¹ ·.¿ Mogelijke gevolgen: waar gehakt wordt vallen spaanders ¹¾¼ ·.À Veiligheid als coproductie volgens het script van de overheid ¹¾À Literatuur ¹¸¾ ¸¾ Eigen verantwoordelijkheid in de inburgering ¹¸º Jaco Dagevos en Mérove Gijsberts ¸¾.¸ Naar meer eigen verantwoordelijkheid in het inburgeringsbeleid ¹¸º ¸¾.¹ Ontwikkelingen in het inburgeringsbeleid in Nederland ¹¸º ¸¾.º Waarom meer eigen verantwoordelijkheid in de inburgering? ¹¸Â ¸¾.½ Verwachte gevolgen van meer eigen verantwoordelijkheid in de inburgering ¹¹º ¸¾.¼ Conclusies ¹¹À Noten ¹¹· Literatuur ¹º¾ ¸¸ Cultuur tussen collectieve verantwoordelijkheid en consumentensoevereiniteit ¹º¸ Andries van den Broek ¸¸.¸ Cultuur: een collectieve verantwoordelijkheid? ¹º¸ ¸¸.¹ De aocht van de ceremoniemeester ¹º¹ ¸¸.º Burgerschap en verantwoordelijkheid voor cultuur ¹º½ ¸¸.½ Actuele partijpolitieke standpunten over cultuur en burgerschap ¹ºÂ ¸¸.¼ Burgers en hun verantwoordelijkheid voor cultuur ¹½¹ ¸¸.¿ Cultuur tussen collectieve verantwoordelijkheid en consumenten- soevereiniteit ¹½Â Literatuur ¹¼¸ ¸¹ Verantwoordelijk voor de eigen buurt ¹¼½ Loe Vermeij, Pepijn van Houwelingen en Joep de Hart ¸¹.¸ Burger en buurt vanuit overheidsperspectief ¹¼½ ¸¹.¹ Beleid ¹¼¿ ¸¹.º Bewoners zelf ¹¿¸ 7 SCR 2012.indb 7 6-11-2012 13:20:38 ¦±ÃÃÄ Å² ´ÄÆ´¥ÅÅÄ ¥Ã¦¥Æ ÇÈÉÇ ¸¹.½ Discussie: meer eigen verantwoordelijkheid? ¹À¾ ¸¹.¼ Slot ¹À¸ Noten ¹À¹ Literatuur ¹Àº ¸º De publieke opinie over eigen verantwoordelijkheid ¹ÀÀ Josje den Ridder en Paul Dekker ¸º.¸ Europees en historisch perspectief ¹ÀÀ ¸º.¹ Verantwoordelijkheden van de overheid ¹Â½ ¸º.º Eigen verantwoordelijkheid in het algemeen ¹Â¼ ¸º.½ Eigen verantwoordelijkheid in het bijzonder ¹·¸ ¸º.¼ Verschillen in opvaingen ¹·½ ¸º.¿ Slot: steun voor het principe, zorgen over de uitwerking ¹·· Noten º¾¾ Literatuur º¾¹ ¸½ Verschuivende verantwoordelijkheden º¾º Lonneke van Noije, Jedid-Jah Jonker, Vic Veldheer en Cok Vrooman ¸½.¸ Inleiding º¾º ¸½.¹ Meer eigen verantwoordelijkheid in een nieuw model? º¾½ ¸½.º De visie op de burger º¸¾ ¸½.½ Wat willen en kunnen burgers? º¸¹ ¸½.¼ Risico’s voor de burger º¸¼ ¸½.¿ De beloe van geregisseerde eigen verantwoordelijkheid º¸À Noten º¹¾ Literatuur º¹¸ Epiloog º¹º Paul Schnabel Bijlage bij hoofdstuk º (te vinden via www.scp.nl bij het desbetreÊende rapport) Publicaties van het Sociaal en Cultureel Planbureau ºº¹ 8 SCR 2012.indb 8 6-11-2012 13:20:38 ¨¦¦¥Ì¦¦¥¶ Voorwoord De laatste jaren is in het overheidsbeleid steeds meer aandacht gekomen voor de eigen verantwoordelijkheid van de burger. Aan de ene kant vindt de overheid dat zij zich wel wat kan terugtrekken uit de maatschappij, aan de andere kant vinden burgers soms dat de overheid hen te dicht op de huid zit. De overheid beroept zich op financiële redenen wanneer zij taken afstoot; de burger wil meer vrijheid om zijn eigen leven vorm te geven. Die groeiende aandacht voor meer eigen verantwoordelijkheid hield niet alleen verband met een andere kijk op de verzorgingsstaat, maar ook met de actieve rol die de politiek de burger toeschrij in de bewaking van de vigerende normen en waarden in de maat- schappij. In deze twintigste editie van het Sociaal en Cultureel Rapport – de eerste editie verscheen in 1974 – wordt uitgebreid aandacht besteed aan de achtergronden en het ontstaan van deze groeiende eigen verantwoordelijkheid. In welke sectoren van de verzorgingsstaat is die toegenomen, wat betekent dit voor de omstandigheden waarin mensen leven, wat vin- den de mensen zelf van meer eigen verantwoordelijkheid en sluiten die opvaingen aan bij