Topografie podróży redakcja Anita Całek PERSPEKTYWY PONOWOCZESNOŚCI · TOM X Topografie podróży PERSPEKTYWY PONOWOCZESNOŚCI TOM X Seria „Perspektywy Ponowoczesności”, wydawana od 2016 roku przez Ośrodek Badawczy Facta Ficta, powstała z my- ślą o potrzebie dopełnienia krajobrazu polskiej humanistyki o istotne problemy i tematy badawcze z zakresu filozofii, kultury i sztuki końca XX i początku XXI wieku. Jako jedne z nielicznych pozycji na polskim rynku publika- cji naukowych, książki w serii dystrybuowane są za darmo w wersji elektronicznej – i udostępniane czytelnikom w ra- mach licencji Creative Commons BY 4.0 (uznanie autor- stwa) celem promowania otwartego i bezpłatnego dostępu do wiedzy. Topografie podróży redakcja Anita Całek OŚRODEK BADAWCZY FACTA FICTA • WROCŁAW 2020 Perspektywy Ponowoczesności Tom 10: Topografie podróży Recenzje naukowe: prof. dr hab. Ignacy S. Fiut dr hab. Małgorzata Sokalska Redakcja naukowa: Anita Całek Redakcja językowa: Szczepan Całek Korekta: Kinga Kamińska, Natalia Mikołajczyk Asystent redaktora naukowego serii: Joanna Brońka Opracowanie graficzne: Krzysztof Biliński Ilustracja na okładce: Sandeep Karunakaran (Sanskarans), From Below © Copyright by Sanskarans SANS Entertainment 2016 Katalogowanie: 1. Kultura 2. Literatura 3. Media I. Perspektywy Ponowoczesności (tom 10) II.Topografie podróży III. Całek, Anita Wydanie pierwsze elektroniczne (referencyjne) ISBN: 978-83-942923-8-6 Wrocław 2020 Wydawca: Ośrodek Badawczy Facta Ficta ul. Opoczyńska 39/9, 54-034 Wrocław [email protected] Pewne prawa zastrzeżone. Publikacja dostępna jest na licencji Creative Commons BY 4.0 (uznanie autor- stwa) w repozytorium Centrum Otwartej Nauki. Książka wydana jest w otwartym dostępie w poszanowaniu dla ru-chu wspierającego bezpłatny dostęp do wiedzy. Spis treści Nota o prawach autorskich 11 Wprowadzenie 13 1. Podróż: przestrzeń – egzystencja – obcość Anita Całek 15 Podróżowanie – obrazowanie przestrzeni – opisywanie świata 53 2. Dawny Chińczyk w drodze. Geneza, ewolucja i sedno chińskiej literatury podróżniczej Katarzyna Sarek 55 3. Przekraczanie granic przestrzeni – przekraczanie granic siebie. Brytyjskie kobiety na subkontynencie indyjskim i w Himalajach w XIX wieku Dorota Kamińska-Jones 69 4. Paryż w reportażach i studiach fizjologicznych Karola Frankowskiego Aleksandra Bajerska 87 5. Robinson czy heroiczny męczennik? O dwóch wersjach najsłynniejszej książki Ferdynanda Ossendowskiego Elżbieta Koziołkiewicz 107 6. Podróż poza utartym szlakiem. Współczesny reportaż wobec teorii Melchiora Wańkowicza Edyta Żyrek-Horodyska 131 7. Anglia i Francja w dziewiętnastowiecznym opisie Safar nāme-je Tālebi jā Masir-e Tālebi Mirzy Abu Tāleb chāna Marcin Maniak 147 8. Stambuł – jak opisać Miasto Miast Barbara Klimek 163 Mapa i terytorium – geobiografia – transgresja 185 9. Północna Rosja oczyma Michaiła Nikitycza Murawiowa Magdalena Dąbrowska 187 10. Homo geographicus na szlaku życia. Głuptaska Swietłany Wasilenko i Laur Jewgienija Wodołazkina Urszula Trojanowska 209 11. Terytorializacje Bronisława Kamińskiego / Brunona Durocher Jadwiga Bodzińska-Bobkowska 237 12. „Symultaniczne kontrasty i plastyczna poezja” – przykład Prozy kolei transsyberyjskiej i małej Żanny z Francji Blaise’a Cendrarsa Agnieszka Kukuryk 251 13. Dekonstrukcja „nie-miejsca” w Żółtej Strzale Wiktora Pielewina Magdalena Ochniak 271 14. Podróż po nie-miejscu. Wątki tożsamościowe w Dzikich detektywach Roberta Bolaña na tle meksykańskiej tradycji literackiej Aleksander Trojanowski 283 15. Przestrzeń, tożsamość i biografia w prozie Joanny Bator Martyna Sepioło 303 16. Perspektywy światów wyższych. Podróże Ernsta Jüngera Marcin Czardybon 321 Podróżowanie – obrazowanie przestrzeni – opisywanie świata 337 17. Transmedialna podróż. Jak pragmatyzm kanibalizmu zdyskontował postapokaliptyczny urok romansu young adult w Misji 100 Ksenia Olkusz 339 18. Outlander. Podróż przez czas, podróż przez przestrzeń Barbara Szymczak-Maciejczyk 361 19. Budowanie świata w cyklu „Oko Jelenia” Andrzeja Pilipiuka Joanna Brońka 381 20. Wędrówka Daenerys Targaryen wewnątrz Domu Nieśmiertelnych w „Pieśni Lodu i Ognia” George’a R.R. Martina Monika Kowalska 399 21. Podróżowanie we śnie i poza śmierć w powieściach Bernarda Werbera Tanatonauci i Szósty sen Anita Całek 419 22. Transhumanistyczna topografia podróży świadomości Bogusław Olszewski 447 Autorzy rozdziałów 471 Informacja o wydawcy 477 Nota o prawach autorskich Zezwala się na korzystanie z książki Topografie podróży oraz z poszczególnych składających się na nią rozdziałów na warunkach licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0” (CC-BY 4.0.), dostępnej pod adresem http://creative- commons.org/licenses/by/4.0/ lub innej wersji językowej tej licencji lub której- kolwiek późniejszej wersji tej licencji, opublikowanej przez organizację Creative Commons. Zgodnie z warunkami licencji CC-BY 4.0, przy cytowaniu, parafra- zowaniu lub wykorzystywaniu w jakikolwiek inny sposób fragmentów niniejszej książki konieczne jest wyraźne wskazanie autora przywoływanego utworu. W cytatach prosimy korzystać z notacji bibliograficznej uwzględniającej zarówno autora rozdziału, jak i redaktorów całego tomu. Wprowadzenie Podróż: przestrzeń – egzystencja – obcość ANITA CAŁEK Uniwersytet Jagielloński [email protected] Wprowadzenie Temat podróży jest stale obecny w literaturze i kulturze, gdyż opisuje do- świadczenie egzystencjalne nieodłączne od biegu życia, uniwersalne w dziejach człowieka z perspektywy tak historyczno-społecznej, jak osobniczej, zanurzo- nej w indywidualnej historii życia. Zdaniem Doroty Kozickiej powszechność podróżowania sprawiła, iż „podróż nabrała również znaczenia symbolicznego, mitycznego i rozpatrywana musi być nie tylko jako czynność praktykowana w każdej epoce i każdej kulturze, ale i uniwersalna formuła ludzkiego doświad- czenia” (Kozicka 2003: 9). Interpretacje tekstów kultury związanych z podróżą i przestrzenią, także tych reprezentujących inne sztuki (malarstwo, film, teatr, muzykę, taniec czy architekturę) powstawały i nadal powstają równolegle lub w łączności z prakty- kami twórczymi oraz refleksją teoretyczną. Koncentruje się ona na takich zagad- nieniach, jak geopoetyka, geografia wyobrażona, geobiografia, przestrzenność, pamięć miejsc, literackie kartografie czy konfrontacja z obcością i odmienno- ścią; tworzą one złożone pola problemowe, w obrębie których prowadzone są szczegółowe analizy, łączące nierzadko różne dyscypliny i metodologie; jednak dokładniejsze omówienie tych zagadnień przekracza ramy niniejszego szkicu. Jego rolą jest raczej wstępne rozpoznanie mapy kwestii interesujących z punktu widzenia tematyki podróży. Warto ją nakreślić chociażby w przybliżeniu, by 16 Anita Całek z jednej strony ułatwić poruszanie się po tej niezwykle złożonej i transdyscypli- narnej problematyce, a z drugiej stworzyć dla zagadnienia topografii podróży nieco szersze tło, kontekst wprowadzający w rozważania szczegółowe, które pojawiają się w dalszych częściach tej monografii wieloautorskiej. Ryszard Kapuściński, pisząc o własnym doświadczeniu podróżowania, następująco określał związki między biografią, twórczością a przemieszcza- niem się: Podróż jako źródło inspiracji, jako temat i jako twórczość. Marco Polo, Humboldt, Goethe, Twain, tysiące innych. Trzeba dojrzeć do podróżowania – podróż to coś więcej niż przemieszczanie się z miejsca na miejsce, niż turystyka […]. Podróż to owocne przeżywanie świata, zgłębianie jego tajemnic i prawd, szukanie odpowiedzi na pytania, które on stawia. Tak pojmowane podróżowanie jest refleksją, jest filozo- fowaniem (Kapuściński 2008: 112-113). Podróżowanie przekracza zatem granice biernego odbioru, stając się bodźcem aktywizującym potrzebę analizowania świata w jego różnorodności i kulturo- wej odmienności: „Uważam się za badacza Inności” – deklaruje Kapuściński – „innych kultur; innych sposobów myślenia, innych zachowań. Chcę poznać pozytywnie rozumianą obcość, z którą chciałbym się zetknąć, aby ją zrozu- mieć” (2008: 167). Tym samym relacja z podróży wchodzi w związki genetycz- ne i strukturalne z reportażem, a złożoność wzajemnych wpływów nie pozwala utożsamiać tych pojęć ujmowanych w sensie genologicznym: Te relacje podróżnicze, które koncentrują się na wierności opisu, na obiektywizacji opisywanego świata, bliskie są reportażowi, natomiast teksty skupione bardziej na procesie postrzegania rzeczywistości i rodzących się przy tym refleksjach niż na samej rzeczywistości, zawierające wyraźne akcenty autobiograficzne bądź nastawienie ese- istyczne, wymykają się jego gatunkowym regułom (Kozicka 2003: 71). Interakcyjny wymiar relacji między podróżnikiem a światem wyraża się w podmiotowej konfrontacji i zaangażowaniu, którego nie sposób niczym za- stąpić: Osobista obecność jest tu bardzo ważna. Czasami spotykam się z pytaniem, kto jest bohaterem moich książek. Wówczas odpowiadam: „ja nim jestem, ponieważ te książki opisują osobę, która podróżuje, przygląda się, czyta, rozmyśla i o tym Podróż: przestrzeń – egzystencja – obcość 17 wszystkim pisze”. […] Identyfikacja jest fundamentalnym warunkiem mojej pracy. Muszę żyć wśród ludzi, jadać z nimi i głodować z nimi. Chciałbym być częścią tego świata, który opisuję, muszę się w nim zanurzyć i zapomnieć o innej rzeczywistości. Gdy jestem w Afryce, to nie piszę listów i nie telefonuję do domu. Inny świat znika. W przeciwnym wypadku byłbym outsiderem. Potrzebuję przynajmniej chwilowego złudzenia, że świat, w którym w tej chwili jestem – jest jedyny. Czasami byłem pe- wien, że przeżywam swój ostatni świat, że stąd droga prowadzi już tylko do nieba