Archeologische waardering van Celtic fields in Drenthe Een verkennend methodologisch onderzoek T. Spek, M. Snoek, W. van der Sanden, M. Kosian, F. van der Heijden, L. Theunissen, M. Nijenhuis, H. Vroon en K. Greving Amersfoort, 2009 Colofon Rapportage Archeologische Monumentenzorg 141 Archeologische waardering van Celtic fields in Drenthe Een verkennend methodologisch onderzoek auteurs: T. Spek, M. Snoek, W. van der Sanden, M. Kosian, F. van der Heijden, L. Theunissen, M. Nijenhuis, H. Vroon en K. Greving illustraties: M. Kosian en M. Haars (Maio’s Enterprise), Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, tenzij anders vermeld eindredactie: L. Theunissen (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) opmaak en productie: Studio Imago, Amersfoort ontwerp omslag: Studio Imago, Amersfoort beeld omslag: foto veldcomputer en illustratie 'heidense legerplaats' (Picardt 1660) isbn 978-90-5799-094-6 © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort, 2009 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl Zie voor een volledige lijst rapportages archeologische monumentenzorg www.cultureelerfgoed.nl/leren/wetenschappelijke-publicaties/rapportage-archeologische- monumentenzorg-ram Inhoud Samenvatting 5 5 Visuele inspectie en booronderzoek 37 5.1 Werkwijze 37 Voorwoord 7 5.2 Resultaten van het veldwerk 38 5.3 Ervaringen, conclusies en discussie 41 1 Inleiding, probleemstelling en werkwijze 9 1.1 Aanleiding voor het onderzoek 9 6 Proefsleuvenonderzoek op twee Celtic field- 1.2 Het onderzoeksobject 9 terreinen 45 1.3 Celtic fields als archeologisch complextype 11 6.1 Het proefsleuvenonderzoek op de 1.4 Doel van het project 11 Kamperesch te Weerdinge 45 1.5 Werkwijze 11 6.2 Het proefsleuvenonderzoek op het 1.6 Opbouw van het rapport 11 Noordsche Veld bij Zeijen 49 1.7 Verantwoording 12 6.3 Evaluatie van de proefsleuven-onderzoeken 55 2 Celtic fields in Drenthe: een overzicht van 350 jaar 7 Aanbevelingen voor de inventarisatie en onderzoek 15 waardering van Celtic field-terreinen 57 2.1 Inleiding 15 7.1 Inleiding 57 2.2 Johan Picardt: de eerste verslaglegger 15 7.2 Voorbereidend bureauonderzoek 57 2.3 Reuvens en Janssen in Drenthe 17 7.3 Visuele inspectie, veldkartering en 2.4 Hunso(w): van legendarische stad tot Celtic field 19 verkennend booronderzoek 60 2.5 Van Giffen en de Celtic fields 19 7.4 Archeologische waardering 62 2.6 Het Celtic field-onderzoek na de Tweede Wereldoorlog 20 Literatuur 65 2.7 Conclusie 22 bijlage / CD 3 Het gebruik van het Actueel Hoogtebestand Nederland 25 3.1 Inleiding 25 3.2 Het gebruik van het AHN voor het karteren van de Drentse Celtic fields 25 3.3 Resultaten, conclusies en discussie 26 4 Keuzes en aanpak: opzet en resultaten van het bureauonderzoek 31 4.1 Inleiding 31 4.2 Selectie 31 4.3 Het bureauonderzoek 33 4.4 Gespecificeerde verwachting per onderzoeksgebied 34 3 4 Archeologische waardering van Celtic fields in Drenthe Samenvatting In de periode 2003-2006 hebben de Rijksdienst voor het Cultureel zoek verricht om vast te stellen of er nog resten van een fossiele Erfgoed en de Provincie Drenthe gewerkt aan de herziening van de akkerlaag aanwezig zijn en welke ruimtelijke verspreiding deze Archeologische Monumenten Kaart Drenthe. Onderdeel van deze dan hebben. Op basis daarvan is een archeologische waarderings- herziening was de waardering van 507 terreinen van Archeologische methode ontwikkeld met een indeling in vier waarderingscatego- Betekenis, de zogenaamde AB-terreinen. Ongeveer tachtig van deze rieën. Deze methode blijkt in de praktijk een redelijk snelle en 507 terreinen vertonen sporen van Celtic fields. Omdat de waarde- betrouwbare manier om de fysieke kwaliteit van een Celtic field te ring van deze prehistorische akkercomplexen tal van specifieke vra- schetsen. Op twee terreinen, te weten de Kamperesch bij Weer- gen en problemen met zich meebrengt, is in 2003 besloten tot de dinge en het Noordsche Veld bij Zeijen, is vervolgens een proef- uitvoering van een verkennend methodologisch project ‘Waardering sleuvenonderzoek uitgevoerd. Op beide plekken was een discre- van Celtic fields in Drenthe’. Doel van dit project was de ontwikke- pantie tussen de resultaten van het bureauonderzoek en die van ling van een transparante, goed onderbouwde en bruikbare inven- het boorkartering geconstateerd. Op de AHN-beelden was een gaaf tarisatie- en waarderingsmethode voor Celtic fields in Drenthe. rasterpatroon zichtbaar, terwijl het booronderzoek aantoonde dat In het project zijn elf terreinen met sporen van prehistorische de bodem ter plekke aanzienlijk was verstoord. raatakkers geselecteerd voor waarderingsonderzoek. Na een De ervaringen die in dit verkennende methodologische project bureauonderzoek waarin ook het Actueel Hoogtebestand Neder- zijn opgedaan, resulteerden in een nieuwe leidraad voor inventa- land (AHN) is geanalyseerd, is een veldtoets uitgevoerd. Eerst zijn risatie en waardering van Celtic fields (hoofdstuk 7). Een concreet de terreinen visueel geïnspecteerd, dat wil zeggen dat bekeken is stappenplan en een aantal heldere waarderingscriteria helpen mee of het oorspronkelijke walpatroon of de rudimenten daarvan nog om bestaande en in de toekomst ontdekte Celtic fields op een meer in het huidige reliëf waarneembaar zijn. Vervolgens is booronder- systematische wijze te onderzoeken en te waarderen. Samenvatting 5 6 Archeologische waardering van Celtic fields in Drenthe Voorwoord Het voor u liggende rapport is het resultaat van een verkennend Ondanks de vertraging in de definitieve rapportage zijn de samen- methodologische project ‘Waardering van Celtic fields in Drenthe’ stellers ervan overtuigd dat de uitkomsten van het project waar- dat door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Provincie devol zijn. De opzet en voorgestelde methodiek van de waardering Drenthe in de jaren 2003-2007 is uitgevoerd. Bij aanvang van het kan gezien worden als belangrijke voorbeeldstudie voor toekom- project waren Celtic fields een min of meer vergeten categorie van stig onderzoek. Immers, karteren van nog onbekende Celtic fields archeologisch erfgoed. Inmiddels is de belangstelling voor deze op basis van het AHN is de eerste stap, maar vervolgonderzoek in prehistorische akkercomplexen sterk toegenomen, met name door het veld (de veldtoets) is een onmisbare fase in het daadwerkelijk de grote mogelijkheden van het Actueel Hoogtebestand Nederland aantonen van de aanwezigheid van prehistorische raatakkers. (laseraltimetrie) als karteringsmiddel. Vanwege het experimen- De samenstellers hopen dan ook dat de aandacht voor Celtic fields, tele karakter van de studie en diverse personele en organisatorische die een van de belangrijkste zichtbare elementen van het cultuur- problemen verschijnt de rapportage van dit project veel later dan landschap uit de Late Prehistorie vormen, voortduurt. En wel bij oorspronkelijk gepland. Desondanks oordelen de auteurs de resul- alle partijen die zorgdragen voor dit bijzondere erfgoed, zowel bij taten van het project onverminderd interessant voor toekomstige de monumentenzorgers in overheidsdienst als bij de terreinbehe- inventarisaties en waarderingen van Celtic field-terreinen in Neder- rende instanties. land. Inmiddels zijn ook alle terreinen van archeologische beteke- nis in Drenthe per 1 november 2007 opgewaardeerd naar terreinen van archeologische waarde. Voorwoord 7 Afb. 1 De luchtfotografische studie van J.A. Brongers legde de basis voor een groot aantal terreinen met (delen van) een Celtic field op de archeologische monumentenkaart van Drenthe. Hier zien we een deel van een Celtic field bij Odoorn op een luchtfoto die is voorzien van Brongers’ aantekeningen. 8 Archeologische waardering van Celtic fields in Drenthe 1 Inleiding, probleemstelling en werkwijze Liesbeth Theunissen 1.1 Aanleiding voor het onderzoek Nederland als karteringsmiddel voor het opsporen van prehisto- rische raatakkers. Met dit digitale hoogtebestand is het mogelijk Celtic fields behoren samen met hunebedden en grafheuvels tot gedetailleerde reliëfkaarten van gebieden tot stand te brengen. de best zichtbare overblijfselen van het archeologische erfgoed Subtiele hoogteverschillen die in het veld met het blote oog nau- van onze pleistocene zandgronden. In de archeologische monu- welijks zichtbaar zijn, zijn vanuit vogelvluchtperspectief op AHN- mentenzorg spelen deze prehistorische akkercomplexen tot nu beelden meestal wel waarneembaar. De vraag was of de raatakkers toe echter geen prominente rol. Samen met Drents Plateau is de die jaren geleden op luchtfoto’s zichtbaar waren zich ook op de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed in 2003 een verkennend AHN-gebaseerde hoogtekaarten aftekenen. methodologisch project gestart om daarin verandering te bren- Met de herziening van de Archeologische Monumentenkaart van gen.1 Dit project is uitgevoerd in het kader van de herziening van Drenthe als drijfveer en het Actueel Hoogtebestand Nederland als de Archeologische Monumentenkaart (AMK) van Drenthe. Drenthe nieuwe toepassing ontstond in 2003 het idee om een nieuw waar- is in Nederland de provincie met het grootste aantal Celtic fields. deringssysteem voor Celtic fields te ontwikkelen als onderdeel van Bovendien komen hier twee van de best bewaarde Celtic fields van een effectief beschermingsbeleid voor deze complextypen in de Noordwest-Europa voor, te weten die op het Noordsche Veld bij toekomst. Zeijen en op het Ballooërveld bij Balloo. De herwaardering van de AMK van Drenthe gebeurde in het kader van de cultuurconvenanten 2001-2004, waarin afspraken zijn 1.2 Het onderzoeksobject