Krakowska dzielnica staromiejska w dobie społeczno−ekonomicznych przemian Polski na przełomie xx i xxi wieku Użytkowanie ziemi i funkcje Zygmunt Górka Krakowska dzielnica staromiejska w dobie społeczno−ekonomicznych przemian Polski na przełomie xx i xxi wieku Użytkowanie ziemi i funkcje instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego Kraków 2004 Praca wydana ze środków instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ oraz Centralnej Rezerwy Badań Własnych UJ Recenzent: prof. dr hab. Adam Jelonek Przygotowanie do druku: Pracownia Wydawnicza iGiGP UJ Projekt wydawniczy i komputerowy skład tekstu: Małgorzata Ciemborowicz Projekt okładki: Marian Drążek Zdjęcia na okładce: Maria Baścik Zdjęcia w tekście: Arkadiusz Kołoś Tłumaczenia na język angielski i francuski: Zygmunt Górka © Copyright by the institute of Geography and Spatial Management of the Jagiellonian University Cracow 2003 Printed in Poland iSBN 83−88424−29−7 Nakład 300 egz. Wydawca: instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Grodzka 64, 31−044 Kraków, Polska, tel. +48(12) 422−47−03, fax + 48(12) 422−55−78 Druk: Poligrafia inspektoratu Towarzystwa Salezjańskiego, ul. Konfederacka 6, 30−306 Kraków, Polska, tel. +48(12) 266−40−00, fax + 48(12) 269−02−84 SpiS treści Rozdział 1 Wstęp ........................................................................................................ 7 1.1. Cel pracy, jej problematyka i układ ..................................................... 7 1.2. Metody pracy ................................................................................... 8 1.3. Zakres badań .................................................................................... 9 Rozdział 2 Środowisko geograficzne dzielnicy i jego przekształcenie pod wpływem antropopresji .............................. 11 Rozdział 3 Zarys historii dzielnicy staromiejskiej na tle dziejów Krakowa ze szczególnym uwzględnieniem przemian jej zagospodarowania i funkcji .............................................. 15 3.1. Okres przedlokacyjny (do 1257 roku) ................................................ 15 3.2. Powstanie i rozwój miasta średniowiecznego oraz jego rozkwit w dobie Odrodzenia (do końca xVi wieku) ......................................... 17 3.3. Okres kryzysu (xVii wiek–połowa xix wieku)..................................... 21 3.4. Początki nowoczesnego centrum usługowego w średniowiecznej dzielnicy (ii połowa xix wieku) .............................. 26 3.5. Przemiany w wieku xx do 1990 roku ............................................... 29 3.6. Główne przemiany dzielnicy po 1990 roku ........................................ 36 Rozdział 4 Struktura użytkowania ziemi w dzielnicy staromiejskiej i jej przemiany w okresie 1990−99 ........................................................ 37 4.1. Główne formy użytkowania ziemi ..................................................... 37 4.1.1. Tereny zabudowane ............................................................... 37 4.1.2. Tereny komunikacyjne ........................................................... 39 4.1.3. Pozostałe użytki techniczne .................................................... 40 4.1.4. Tereny zielone ...................................................................... 40 4.1.5. Tereny remontu i budowy ...................................................... 41 4.2. Użytkowanie budynków dzielnicy staromiejskiej .................................. 42 4.3. intensywność użytkowania ............................................................... 45 Rozdział 5 Główne funkcje dzielnicy staromiejskiej i ich ewolucja od 1990 roku .................................................................. 51 5.1. Wprowadzenie ............................................................................... 51 5.2. Funkcje usługowe ............................................................................ 54 5.2.1. Administracja publiczna i gospodarcza, finanse i ubezpieczenia .. 54 5.2.2. Handel i gastronomia ............................................................ 59 5.2.3. Funkcja kulturotwórcza .......................................................... 65 5.2.4. Szkolnictwo i nauka ............................................................... 71 5.2.5. Turystyka.............................................................................. 76 5.2.6. Rzemiosło i przemysł ............................................................. 79 5.2.7. Ochrona zdrowia i opieka społeczna ....................................... 81 5.2.8. Komunikacja i problem dostępności dzielnicy staromiejskiej ....... 82 5.3. Funkcja mieszkaniowa na tle zagadnień ludnościowych ....................... 86 Rozdział 6 Krakowska dzielnica jako obszar konfliktów w przestrzeni ................. 91 Rozdział 7 Porównanie badanej dzielnicy z podobnymi obszarami w Polsce i za granicą ...................................... 95 Rozdział 8 Przyszłość krakowskiej dzielnicy staromiejskiej .................................. 101 Zakończenie .......................................................................................... 107 Literatura ................................................................................................. 111 Historic Core of Cracow Over Period of Poland’s Socio−Economic Transition of 20th and 21st Centuries Turn – its Land Use and Functions (Summary) ...... 117 Le noyau historique de Cracovie à l’ère des transformations socio-économiques en Pologne à la fin du XX siècle et au debut du XXI siècle – son utilisation du sol et ses fonctions (Résumé) .......................... 121 Spis rycin................................................................................................. 125 Spis tabel ................................................................................................. 127 Spis fotografii ........................................................................................... 129 Rozdział 1 Wstęp 1.1. Cel pracy, jej problematyka i układ Obserwowane w Polsce od przeszło 10 lat zasadnicze przemiany polityczne, społeczne i gospodarcze bardzo wyraźnie zaznaczają się w miastach, a w szczególności w ich rejonach śródmiejskich. Miasta polskie – zwłaszcza te największe – weszły bowiem w okres przyspieszonego rozwoju usług, co oznacza „dowartościowanie” śródmieść, które w okresie 1945−90 pozostawały nieco na uboczu procesów urbanizacji, dokonujących się raczej na peryferiach, gdzie budowano zakłady przemysłowe, a w ich sąsiedztwie – osiedla mieszkaniowe i osiedlowe centra usługowe. Obecnie jednak w śródmieściach miast polskich szybko przybywa placówek usługowych – od małych sklepów i barów po duże banki i hotele – otwieranych w odremontowanych lokalach, w tym także w przebudowanych mieszkaniach, w piwnicach lub na poddaszach – a także w nowych gmachach, których architektura i rozmiary niekiedy znacznie odbiegają od sąsiednich budynków. W śródmiejskich centrach usługowych będących zarazem dzielnicami zabytkowymi opisywane procesy powinny być kontrolowane – przez władze miast, urzędy konserwatorskie – celem zapobieżenia zbyt daleko idącym adaptacjom starej substancji miejskiej do nowych funkcji. Dobrym przykładem może być Kraków, miasto, w którym dążenie do pozyskania lokalu w ścisłym centrum (a najlepiej w Rynku Głównym) jest wynikiem zarówno niewątpliwych korzyści z takiej lokalizacji, jak i przekonania o jej prestiżowym charakterze – oraz braku w tym mieście alternatywnej, nowej dzielnicy śródmiejskiej. Prace nad tzw. „Nowym Miastem”, będącym przedłużeniem centrum historycznego na północ, na tereny w sąsiedztwie dworca PKP, dopiero się bowiem rozpoczęły. Będąca przedmiotem niniejszego opracowania najstarsza część Krakowa, otoczona pierścieniem Plant, ogrodów utworzonych na miejscu średniowiecznych Krakowska dzielnica staromiejska w dobie przemian społeczno−ekonomicznych ... murów obronnych i fos, zamykającym obszar około 79 ha, od lokacji miasta w 1257 roku pełni wiele funkcji ważnych dla całego Krakowa, aglomeracji krakowskiej, a nawet – jak np. uniwersytecka – dla całej Polski. Ich obecność w tej części miasta od prawie 800 lat jest rezultatem skali XIII−wiecznego założenia (sam Rynek Główny zajmuje 4 ha) i zapoczątkowanego przed 150 laty procesu przekształcania tej dzielnicy w nowoczesne centrum ogólnomiejskie. Wtedy też rozpoczęła się depopulacja krakowskiego „Starego Miasta” i ekspansja usług, osłabiona nieco w okresie PRL. Podjęto też w XIX wieku prace renowacyjne, których celem nadal jest utrzymanie wartości zabytkowych tego obszaru. Dzięki nim bowiem przybywają do Krakowa turyści z całego świata, a ich napływ daje miastu poważne dochody. Celem autora jest ukazanie przemian użytkowania ziemi a zwłaszcza budynków w tej najstarszej dzielnicy Krakowa oraz funkcji tego obszaru, zachodzących na przełomie XX i XXI wieku, w warunkach społeczno−ekonomicznej transformacji Polski. W oparciu o wyniki wcześniej prowadzonych badań możliwe jest prześledzenie zachodzących tu zmian co najmniej od lat 70. XX wieku i dokonanie porównań tych zmian z obserwowanymi w innych miastach. 1.2. Metody pracy Podstawową metodą pracy – oprócz analizy literatury, było przeprowadzone latem 1999 roku kartowanie użytkowania ziemi w dzielnicy, na podkładzie geodezyjnym w skali 1:1000, przy użyciu barw i symboli. Nawiązując do metody, wypracowanej w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego przez K. Bromka i R. Mydela (1972), przedstawiono użytkowanie ziemi w podziale na użytki techniczne i zieleń. Pierwsze z nich rozdzielono na zabudowę, tereny komunikacyjne