Geographical Features Of Tea Plantation in Trabzon TRABZON'DA,C;:AY TARIMININ COGRAFI ESASLARI Yrd,Do~,DL Serkan DOGANA Y' Gzet Turkiye fay tartnunda basta gelen illerimizden birisi de Trabzon'dur. Nitekim Trabzon ili, gerek ('ay dikili alanlar ve gerekse de Iiretim miktarlari bakuntndan, Rize'den sonra ikinci sirada bulunur. Trabzon'da taruna elverisli arazinin (107417,5 hektar) % 14,7'si (15 832 hektar) fay tartmtna ayntmtstir. Tiirkiye fay bahcelerinin P6 631 hektar} yaklastk % 21 (15 832 hektar) kadari Trabzon'da bulunmaktadtr. 2003 yill Turkiye kuru fay iiretiminin (155 000 ton) ise, % 17,2'sini (26660 ton) Trabzon karsilanusur. Ayn{ yil Trabzonda fay tarnrn iLe ugrasan fiftfi saY'SI 49 776 kisidir. Cay, sanayi sektoriine hammadde olusturan tarim uriinlerinden birisidir. Guruunus: itibariyLe Trabzon'da, 8'i Caykur'a ait olmak uzere 32 fay fabrikasi bulunmaktadir. Ytlitlc 65 654, ton kuru fay tiretim kapasitesine sahip alan btl Jabrikalarda, 3 648 personel istihdani edilmektedir. Trabzon 'un temel tarun urunlerinden olan gay, hem yetistiriciligi, hem sanayisi ve hem de pazarlanmasi yonuyle cok. saysda insanui gecitn kaynagi durumundadtr. Anahtar Kelimeler: Tarim, Cay, Cay Sanayisi ~ Ataturk Universitesi, Kazirn Karabekir Egitim Fakultesi. Sosyal Bilgiler Egitimi Anabilim Dali, Erzururn. Eastern Geographical Review 16 • 89 Trabzon'da Cay Tartmmm Cograft Esaslan Abstract One of the leading cines in tea plantation in Turkey is Trabzon. The city is the second, after Rize: as regards the area of tea fields and the yield. 14.7 % (15 832 hectares) ofthe cultivable land (107 417.5 hectares) is used for tea plantation ill Trabzan. Almost 21% (15 832 hectares} ofthe total tea plantation arm (76 fB I hectares) is ill Trabzon. Trabzon itselfhas met 17.2 % (26 660 tons) of total tea production (15) 000 tons) ill 2003. The number ofthose engaged in tea plantation activity in that year is 49 776- Tea is one ofthe agricultural plants used as row materials in industry, At present, 32 tea factories operate ill Trabzon, 8 of whicb belong to Caykur. 3 648 workers are employed in these factories which have a capacity of producing 65 654 tons of dried tea yearly. One of the basic agricultural products, tea is an important means of earning life because ofnot only tea growing activity but also its industrial as-well as marketing value. Key Words: Agriculture, Tea, Tea Industry 90 • DoguCograryaDergisi 16 Gecgraphicnl Features Of Tea Plantation in Trabzon TRABZON'DA (:AY TARIMININ COGRAFI ESASLARI Geographical Features ofTea Plantation in Trabzon I-Giti~ Sanayiye hammadde saglayan ekonomik kaynaklardan biri de, tanm sekWriidiir. Uriinleri· fabrikalarda islenerek ge~itli ihtiyac maddelerinin elde edildigi kiiltiir bitkilerine, sanayi veya endustri bitkileri denilir. Basta iklim ozellikleri olmak iizere cografi kosullann uygunlugu nedeniyle Tiirkiye, sanayi bitkileri tanmi icin 90k elverisli bir iilkedir (Doganay, 1998: 134­ 135). Ulkernizde tanrm yapilan 90k cesitli sanayi bitkilerinden birisini de, 9ay bitkisi olusturur. Cay bitkisinin ana vataru Asya kitasr ozellikle de Muson Asya'sidir. Steak ve nemli iklim bolgelerinin bir iiriinii olan 9ay agaci, 1-1.5 mile 4-5 m kadar biiyiiyebilir. Kamelyagiller familyasma ait olan bu bitki, yil boyunca yesil kalan bodur bir agactir (Goney, 1986: 186). Taze yaprak ve filizlerinin fabrikalarda islenmesiyle elde edilen kuru cay, bu bitkiye esas onemini kazandirrmsnr, Cay yapraklannda tein denilen uyanci bir maddenin bulunrnasi, aynca yapraklardaki bazt kimyasal maddelerin suya aroma katmasi, gUnUmUzde caym en 90k tUketilen iceceklerden birisi haline gelmesine zemin hazirlarrusnr (Tuncdilek, 1960: 12-13). Bu yoniiyle 9ay tanrm, milyonlarca insamn da temel gecim kaynagi durumundadir. Dunya cay tanmma bakildigmda, gerek cay dikili alanlann ve gerekse de cay Uretiminin dUzenli ve hrzh bir artis gosterdigi soylenebilir, Nitekim 1961'de yaklasik 1 250 000 hektarhk cay bahcesinden 1 000 000 ton kadar kuru 9ay elde edilirken, 2004 yihnda 9ay bahcesi 2 461 000 hektara Uretim miktan ise 3 271 000 tona ulasrmsnr, Belirtilen donemde 9ay bahcelerindeki arus % 97, kuru cay iiretimindeki artis oram ise % 327 kadar olmustur (www.fao.org).GiiniimUzde dUnya kuru cay Uretiminin (3 271000 ton) yaklasik % 80.2'sini (2623000 ton) sirasiyla Hindistan (845 000 ton),' <;:.H.C. (821 000 ton), Sri Lanka (303 000 ton), Kenya (290 000 ton), Turkiye (205 000 ton) ve Endonezya (159 000 ton) karsilar, Buradan da anlasilacagi uzere Diinya cay tanmmda, ozellikle Muson Asya'si U1keleri soz sahibidir. Tiirkiye'de 90k yeni olmasma ragmen, bugUn en gelismis sanayi bitkileri tanm faaliyetlerinden biri de, cay tanrmdir, Ulkemizde 9ay tanm sahalanm basta Rize iii olmak iizere, Trabzon, Artvin, Giresun ve Ordu illeri olusturur. Cay tanm alanlanmn % 65'i (49 963 hektar) Rize, % 21'i (15 832 hektar) Trabzon, % ll'i (8 600 hektar) Artvin ve % 3 kadan da Giresun- Eastern Geographical Review 16 • 91 Trabzon'da Cay Tanrmmn Cogrufi Esaslan Ordu (2 236 hektar) iIlerinde bulunur. Ttirkiye'de gerek cay dikim alanlan ve gerekse de iiretim .miktarlan siirekli bir artrs gostermistir. 1940 yrlmda 155 hektar olan cay bahceleri, 2004 yilmda .yaklasrk 76 631 hektara ulasrmsnr. Aym donernde kuru cay iiretimi ise 0.2 tondan 205 000 tona cikrmstrr. Dolayisryla gunumuzde Tiirkiye, Diinya cay bahcelerinin (2 461 000 hektar) % 3'iine, iiretimin ise % 6.3'iine sahiptir. 2003 yihndatoplanan 869 000 ton yas cay yapragmdan yaklasik 155 000 ton kuru cay elde edilmistir. Dolayisiyla 1 kg kuru ~ay uretilcbilmesi icin, yaklasik 5 kg kadar yas ~ay yapragmm islenmesi gerekir. 2004 yih itibariyle Tiirkiye'de ~ay tanrm ile iIgilenen tiretici sayisi 202 431 kisidir, <;:aYI isleyen fabrika sayrsi ise, 46'sl Caykur'a ait olmak iizere, toplam 233 tanedir. 2003 yilmda Turki ye, yaklasrk 6 000 ton kuru cay ithal ederken, 6 711 ton kadar da ihrac etmistir. Tiirkiye'nin kuru cay iiretimi ihtiyacmi karsilamakla birlikte, drsandan daha kaliteli caylar satm almmaktadir. Bunun drsmda her yrl ulkernize yaklasik 40 000 ton kadar kacak ~ay girisi, yerli tiretimi de olumsuz yonde etkilemektedir. Ttirkiye'de Rize'den soma ~ay tanmmm onern kazandtgi illerden birisi de Trabzon'dur. Nitekim 2004 yih itibariyle Trabzon'da tan rna elverisli arazinin (107417.5 hektar) % 14.7'si (15832 hektar) ~ay tanrruna aynlrrusnr. Giiniimtizde Tiirkiye cay bahcelerinin % 21'i (15 832 hektar), kuru ~ay iiretiminin (2003 yilmda 155 000 ton) ise % 17.2 (26 660 ton) kadan Trabzon iIine aittir. 2004 yih itibariyle Trabzon'da ~ay tanrm ile ugrasan ciftci saYIS! 49 776 kisidir (Trabzon Tanm Master Plam, 2005). Trabzon'da ~ay tanrru, oncelikle Rize'ye komsu olan, dogudaki ilcelerde baslarrusur. 1945 yrlmda Of'ta baslayan ~ay yetistiriciligi, daha soma diger ilcelere yayilrmsnr (Tuncdilek, 1960: 18-19). Gunumuzde de Trabzon'da ~ay tanmmm merkezini Of ilcesi olusturur. Nitekim toplam cay bahcelerinin % 55'i (8 708.2 hektar) bu ilcede bulunur. Of'tan soma cay tanrrumn onern kazandigi diger ilceler Hayrat (2 571 hektar), Siirmene (2 244.2 hektar), Arakh (712.7 hektar), Merkez ilce (430.8 hektar), Vakfikebir (358.7 hektar) ve Dernekpazan (288.7 hektar) ilceleridir. GortildiigU uzere Trabzon'da cay tanrm daha ~ok dogudaki ilcelerde gelisrne gostermistir. Bunun temel nedeni yagism buralarda fazla olmasi ve cay tanmmm dogudaki Rize iIinden gelmesidir. Bilindigi iizere cay, onernli bir sanayi hammaddesidir. Cay yapraklannm toplandiktan soma iki-ilc gun icerisinde islenmesi gerekliligi, cay fabrikalanmn da, Trabzon'da kurulmasma zemin hazirlarmstrr. 2004 yih itibariyle Trabzon'da, 8'i Caykut'a ait olmak iizere toplam 32 ~ay fabrikast bulunrnaktadir (Trabzon Tanm Master Plaru, 2005). Yillik 65 654 ton kuru 92 • Dogu CografyaDergisi 16 Geographical Features Of Tea Plantation in Trnbzon <;ay Uretim kapasitesine sahip olan bu fabrikalarda, top lam 3 648 personel istihdam edilmektedir (Trabzon Ekonomik Raporu, 2003: 76). Trabzon ilinde ticari olarak yetistirilen teme! tanmsal UrUnler ftndik ve raydlr. Kirsal nufusun oldukca yogun oldugu Trabzon'da, bu iki tanmsal UrUn cok bUyUk bir onern tasimaktadrr. Arastirrnarrnza konu olan <;ay, hem yetistiriciligi ve hem de sanayisiy!e birlikte. Trabzon'da buyuk bir istihdam. kaynagi durumundadir, Aneak son yillarda cay tanrru, cozulmesi gereken bir takrm sorunlarla karst karsiyadtr, Bu sorunlara getirileeek rasyonel cozumler, yoreden gerceklesen goclerin azaltilmasmda da bir parca olsun etkili olacaktir. 2-Trabzon'un Konum Ozelliklerl Trabzon iIi, Karadeniz Bolgesi'nln Dogu Karadeniz BOlUmU smirlan , icerisinde bulunur. Bandan Giresun, Guneyden Gumushane ve Bayburt illeri, guneydogudan Erzurum, dogudan Rize ile cevrili olan Trabzori iii, kuzeyde ise Karadeniz ile komsudur (Harita I). Trabzon ilinin Karadeniz'e olan kiyt uzunlugu yaklasik 135 km kadardir. Harita 1. Lokasyon Haritasi. Eastern Geographical Review 16 • 93 Trabzon'da Cay Tarrrmrun CograftEsaslan 4664 km2 yuzolcumune sahip olan Trabzon, Tiirkiye topraklanrun % 0.6'slm olusturur. 2000 yih verilerine gore kilometre kareye yaklasik 209 kisi dusmektedir, Aym donemde Tiirkiye icin bu degerin 83 kisi oldugu dikkate ahrnrsa, Trabzon ilinde aritmetik niifus yogunlugunun oldukca yuksek oldugu giifiiliir. Idari o!arak Trabzon iIi, merkez ilceyle birlikte 18 ilceden olusur. Besikduzu.Vakfrkebir, Carsibasi, Akcaabat, Yomra, Arsin, Arakh, Siirmene ve Of Karadeniz'e kiyisi bulunan ilceleri olustururken; Tonya- Dtizkoy, Salpazan, Macka, Koprubasi, Dernekpazan, Hayrat ve Caykara ilcelerinin ise Karadeniz'e kiyrsi bulunmaz. Trabzon'un genellikle engebeli