Przegląd Przyrodniczy XXII, 2 (2011): 12-31 Rafał Ruta, Andrzej Melke, Marek Przewoźny CHRZĄSZCZE (INSECTA: COLEOPTERA) REZERWATU PRZYRODY „CZARCI STAW” KOŁO ZŁOTOWA Beetles (Insecta, Coleoptera) of the „Czarci Staw” Nature Reserve near Złotów ABSTRAKT: Praca podsumowuje badania chrząszczy rezerwatu „Czarci Staw” z lat 2000-2010. Wyka- zano 286 gatunków, w tym szereg rzadko spotykanych w kraju. W pracy podano kompletną listę wyka- zanych chrząszczy, wybrane gatunki opatrzono dodatkowymi komentarzami i dokładniejszymi infor- macjami o okolicznościach występowania w badanym obiekcie. SłOwa KLUCZOWE: Coleoptera, północna Polska, Pojezierze Pomorskie, Krajna, fauna torfowisk, nowe stanowiska. ABSTRacT: The paper summarizes a survey of beetle fauna carried out in the “CzarciS taw” nature re- serve between 2000 and 2010. A total of 286 species are listed, including several rarely noted in Poland. Comments and detailed data on the occurrence of the studied object are provided for selected species. KEY WORDS: Coleoptera, N Poland, Pomeranian Lake District, Krajna region, mire fauna, new re- cords. Wstęp cji Polski stosowanej w Katalogu Fauny Pol- ski (Burakowski et al. 1973) znajduje się na Praca podsumowuje obserwacje chrząsz- Pojezierzu Pomorskim, w kwadracie XV31 czy prowadzone przez pierwszego autora w siatki UTM o boku 10 km. rezerwacie torfowiskowym „Czarci Staw” Rezerwat Czarci Staw wchodzi w skład koło Złotowa, w północnej części woje- rozległego kompleksu łąk i torfowisk rozcią- wództwa wielkopolskiego. Chrząszcze oko- gającego się między Złotowem a miejscowo- lic Złotowa nie były do tej pory obiektem ściami Międzybłocie, Śmiardowo Złotow- planowych, systematycznych badań. Celem skie i Kujan. W północno-zachodniej części prowadzonych prac było zbadanie charakte- kompleksu, między Stawnicą a Międzybło- ru koleopterofauny rezerwatu. Badania mia- ciem zlokalizowane są cztery niewielkie je- ły charakter jakościowy. ziora, z których jezioro Czarci Staw (0,7 ha) położone jest najbardziej na zachód, w wą- skiej kieszeni, ok. 1 km na północny wschód Teren badań od Złotowa. W skład rezerwatu wchodzi nie- wielkie, wypłycone i silnie zarastające, eutro- Rezerwat leży w mezoregionie Pojezierze ficzne (Gawroński et al. 2008) jezioro Czarci Krajeńskie (Kondracki 2001), w regionaliza- Staw oraz otaczające je torfowiska i lasy (ryc. 12 Ruta R., Melke A., Przewoźny M. – Chrząszcze (Insecta: Coleoptera) rezerwatu przyrody „Czarci Staw” 1). Lustro wody odsłania się wiosną, nato- użytkowanej łące i łozowisku. Od wschodu miast latem i jesienią całą powierzchnię je- rezerwat przylega do boru sosnowego, od ziora zajmuje zwarty kobierzec osoki aloeso- zachodu do pól uprawnych (a dalej do nasy- watej. Głębokość jeziora jest niewielka, przy pu drogi wojewódzkiej 188 Złotów-Zakrze- krawędzi pła wynosi około 1 metra. Poniżej wo i biegnącej równolegle linii kolejowej zalegają osady biogenne o znacznej miąż- Piła-Tczew). Na północ od linii kolejowej, szości. Jezioro od wschodu i zachodu otacza na terenie nieczynnej żwirowni, znajduje się rozległe pło mszarne i mechowiskowe, w składowisko odpadów komunalnych Mię- części porośnięte szuwarem trzcinowym i dzybłocie. pałkowym. Od północy do jeziora przylega ols, przez który płynie strumień odprowa- dzający wodę z jeziora. Od południa mecho- Historia użytkowania, badań wiska przechodzą w ols torfowcowy z Calla i ochrony rezerwatu oraz jego okolic palustris, a następnie w mszar oraz kompleks boru i brzeziny bagiennej. Południowa gra- Droga Złotów-Zakrzewo, przebiegająca nica rezerwatu przebiega przy ekstensywnie na wschód od rezerwatu, została wytyczona Ryc. 1. Siedliska rezerwatu: Jezioro Czarci Staw wiosną, latem i jesienią (widoczne trzcinowisko na ple i zwarty kobierzec osoki aloesowatej pokrywający jezioro); bór bagienny przylegający do jeziora od południa Fig. 1. Habitats of the nature reserve: Czarci Staw lake in spring, summer and autumn (Phragmites growing on marsh and lake covered with Stratiotes can be seen); bog woodland surrounding the lake from south 13 Przegląd Przyrodniczy XXII, 2 (2011) przed ponad 200 laty, natomiast linia kolejo- ku przekopano rów odprowadzający wodę wa Piła-Tczew w 1871 r. Otoczenie rezerwa- z Czarciego Stawu w kierunku północnym. tu jest odlesione przynajmniej od początku Jezioro użytkowane było wędkarsko do mo- XIX wieku, a istniejący obecnie bór sosnowy mentu utworzenia rezerwatu w 1990 r. (w pochodzi prawdopodobnie z nasadzeń z po- tym również w czasie istnienia rezerwatu czątków XX wieku. W II połowie XIX wie- w latach 1939-1945), dziś pozostałości po- Ryc. 2. Okolice obecnego rezerwatu na historycznych mapach (od lewej): mapa Schroettera (1802), mapa Reinmanna (1850), mapa topograficzna 1:100 000 (1876), mapa topograficzna 1:25 000 (1934) Fig. 2. Surroundings of the nature reserve on historical maps (from the left): Schroetter’s map (1802), Reinmann’s map (1850), topographic map 1:100 000 (1876), topographic map 1:25 000 (1934) 14 Ruta R., Melke A., Przewoźny M. – Chrząszcze (Insecta: Coleoptera) rezerwatu przyrody „Czarci Staw” mostu wędkarskiego są słabo czytelne na nieco większym niż przed wojną, liczącym wschodnim brzegu jeziora. Rozległe mo- 4,91 ha. Od momentu rozpoznania walo- kradła w okolicach Międzybłocia, których rów przyrodniczych rezerwatu za przedmiot częścią jest omawiany rezerwat, w okresie ochrony uznawano zachowanie interesu- przed 1945 r. były użytkowane jako źródło jącego torfowiska przejściowego z popula- kredy jeziornej i torfu. Zmiany użytkowania cjami rzadkich, reliktowych turzyc Carex terenu rezerwatu obrazują historyczne mapy heleonastes Ehrh. i Carex chordorhiza Ehrh., (ryc. 2). a później także obecność rzadkich mszaków Na przyrodnicze walory obiektu zwrócił i porostów (Żukowski 1961, Czubiński et al. uwagę Richard Frase (por. Ruta 2007) po 1977). Dopiero w ostatnim planie ochrony, odnalezieniu w 1936 r. stanowisk rzadkich wobec prawdopodobnego wymarcia po- gatunków turzyc – Carex heleonastes Ehrh. pulacji wymienionych turzyc, przedmiot i Carex chordorhiza Ehrh. (Frase 1938). Re- ochrony uogólniono, za główny cel funk- zerwat został utworzony (pod nazwą Teu- cjonowania rezerwatu uznając zachowanie felssee) w 1939 r. (Verordnung... 1939) na cennych siedlisk jeziora Czarci Staw wraz z obszarze 3,76 ha (ryc. 3). Po wojnie rezerwat rzadkimi elementami flory i fauny (Gawroń- ujęto w inwentarzu Wodziczki i Czubińskie- ski et al. 2008). go (1946), jednak nie został reaktywowany. Poza wspomnianymi badaniami flory- Żukowski (1961) przygotował dokumenta- stycznymi Frasego prace terenowe prowadzo- cję projektową rezerwatu, lecz utworzeniu no w rezerwacie wyłącznie przy okazji opra- rezerwatu stanęły na przeszkodzie zawiłe cowywania dokumentacji przyrodniczych stosunki własnościowe, odsuwając o nie- i planów ochrony rezerwatu oraz w trakcie mal 30 lat wprowadzenie formalnej ochro- powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej w ny obiektu. Ostatecznie rezerwat powstał 2007 r. (Żukowski 1961, Jasnowska i Jasnow- w 1990 r. (Zarządzenie... 1990) na obszarze ski 1988, Ruta 2007, Gawroński et al. 2008). Ryc. 3. Jezioro Czarci Staw ok. 1930 r., widok od zachodu, fot. R. Frase (Frase 1938) Fig. 3. Czarci Staw lake, ca. 1930, view from the west, phot. R. Frase (Frase 1938) 15 Przegląd Przyrodniczy XXII, 2 (2011) Informacje o występowaniu w rezerwacie kil- tym poza sezonem wegetacyjnym). Dodat- ku gatunków chrząszczy z rodziny Hydraeni- kowe, uzupełniające obserwacje prowadzo- dae opublikowali Przewoźny i Ruta (2011). no w trakcie pojedynczych wizyt w rezer- wacie w latach 2009-2010. Połowów doko- nywano przez wypłaszanie chrząszczy z pła Stan zbadania rezerwatu (udeptując i podtapiając je), przez czerpako- wanie, przesiewanie materiału roślinnego, Za dobrze zbadaną należy uznać flo- połowy chrząszczy wodnych siatką i czer- rę rezerwatu, liczącą 140 gatunków roślin pakiem hydrobiologicznym oraz odłowy na naczyniowych, 38 gatunków mszaków i 2 upatrzonego w odpowiednich meroceno- gatunki ramienic (Gawroński et al. 2008). zach (grzyby, martwe drewno, padlina). Nie Nieco gorzej zbadane są zbiorowiska roślin- stosowano metod pułapkowych. Najwięcej ne rezerwatu, wstępny charakter mają dane czasu poświęcono odłowom chrząszczy za- geologiczne (Gawroński et al. 2008). Fauna mieszkujących pło torfowiska, znajdujące się Czarciego Stawu jest słabo zbadana. Wy- w nim kanały bobrowe połączone z jeziorem brane bezkręgowce (ważki, prostoskrzydłe, oraz samo jezioro, badania w lasach traktu- motyle dzienne, chrząszcze wodne i ślimaki) jąc jako uzupełniające i drugoplanowe. rezerwatu były badane w ramach przygoto- wywania planu ochrony (Gawroński et al. 2008). W okresie powojennym nie opubli- Wyniki kowano żadnej oryginalnej pracy dotyczącej przyrody omawianego obiektu. W rezerwacie stwierdzono występowa- nie 286 gatunków chrząszczy (tab. 1). Naj- liczniej reprezentowane są: Staphylinidae Metodyka (103 gatunki), Chrysomelidae (23 gatunki) oraz Curculionidae i Dytiscidae (po 20 ga- W latach 2000 i 2005 odbyto dwie reko- tunków). Pięć gatunków nie było dotychczas nesansowe wizyty w rezerwacie, natomiast wykazywanych z Pojezierza Pomorskiego, w latach 2006-2008 prowadzono planowe, cztery figurują na czerwonej liście zwierząt regularne odłowy, corocznie w trakcie kilku Polski w kategorii VU (narażony), a jeden w wizyt terenowych w różnych porach roku (w kategorii LC (najmniejszej troski). Tab. 1. Chrząszcze stwierdzone w rezerwacie Czarci Staw. W kolumnie „okres odłowu” podano daty skrajne. Zastosowano skróty i symbole: Σ – liczba osobników, ! – gatunek nowy dla Pojezierza Pomorskiego