Narracje pamięci między polityką a historią Narracje pamięci między polityką a historią pod redakcją Katarzyny Kąckiej Joanny Piechowiak-Lamparskiej Anny Ratke-Majewskiej Recenzent prof. dr hab. Ryszard Michalski Korekta Justyna Brylewska Projekt okładki AgnieszkaRecenzent Głodkowska prof. dr hab. Ryszard Michalski Skład OpracowanieAgnieszka Głodkowska redakcyjne Danuta Murawska Projekt okładki Za kształt edytorski i merytoryczny publikacji odpowiada zespół autorów: Krzysztof Skrzypczyk Tomasz Ceran, Marta Chechłowska-Lipińska, Tomasz Chinciński, Małgorzata Czarnecka, Iwona Galewska-Gurzińska,Skład Radosław Gross, Katarzyna Kącka, Bogusław Kosel,Jan Eugeniusz Ciesielski Mironowicz, Waldemar Paruch, Joanna Piechowiak-Lamparska, Wojciech Polak, Łukasz Polniak, Eugeniusz Ponczek, Maryana Prokop, Grzegorz Radomski, Marcin Radomski, Anna Ratke-Majewska, MagdalenaZa kształt Rekść, edytorski Jacek Zygmunt i merytoryczny Sawicki, publikacjiNatalia Seklecka, odpowiada Renata zespół Siuda-Ambroziak, autorów: Andrzej DybczyńskiKrzysztof, Łukasz D. Szulborski, Fijałkowski Agnieszka, Katarzyna Turoń-Kowalska Kącka, Stanisław Konopacki, Robert Łoś, Katarzyna Marzęda-Młynarska, Marek Pietraś, Andrzej Polus, Andrzej Sepkowski, Janusz Simonides, Agnieszka Szpak, Rafał Willa, Renata Włoch, Radosław Zenderowski Książka powstała dzięki wsparciu Fundacji Copernicus na rzecz Rozwoju Badań Naukowych PublikacjaPublikacja jest jest wydawanawydawana na zasadach licencji niewyłącznej CreativeCreative Commons Commons WersjaWersja papierowa papierowa jest jest dostępna dostępna ww drukudruku na żądanie na stronie internetowejinternetowej Wydawnictwa Wydawnictwa www.wydawnictwoumk.plwww.wydawnictwoumk.pl Printed in Poland Toruń 2014 Toruń 2015 ISBN 978-83-231-3314-8 ISBN 978-83-231-3507-4 UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPERNIKA ul. Gagarina 11, 87-100 Toruń, Polska Druk: Drukarnia Wydawnictwa Naukowego UMK UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPERNIKA ul. Gagarina 11, 87-100 Toruń, Polska Druk: Drukarnia Wydawnictwa Naukowego UMK Spis treści WSTĘP ............................................................ 7 I. POLSKI WYMIAR POLITYKI HISTORYCZNEJ Wojciech Polak Nauczanie historii jako element wychowania patriotycznego. Edukacja i polityka historyczna w dzisiejszej Polsce ........................... 17 Eugeniusz Ponczek Polityka historyczna w Polsce – od oglądu retrospektywnego do refleksji o następstwach przyszłościowych ........................................... 29 Katarzyna Kącka Polityka historyczna: kreatorzy, narzędzia, mechanizmy działania – przykład Polski .......................................................... 59 II. PAMIĘĆ O II WOJNIE ŚWIATOWEJ Tomasz Chinciński Współczesny wymiar pamięci o II wojnie światowej. Kilka uwag na temat socjologicznych badań pamięci oraz narracji Muzeum II Wojny Światowej ....... 83 Natalia Seklecka Problem pamięci Holokaustu – prasa polska i zagraniczna o „polskich obozach śmierci” ............................................... 95 Tomasz Ceran „Potrzeba ścisłości”. Konflikt historii i pamięci na podstawie szacowania liczby ofiar terroru niemieckiego w 1939 r. na Kujawach i Pomorzu Południowym ...... 115 III. PAMIĘĆ W I O PRL Jacek Zygmunt Sawicki Pamięć i polityka historyczna na przykładzie walki z legendą powstania warszawskiego .................................................. 133 Radosław Gross Kształtowanie świadomości historycznej młodego pokolenia w okresie stalinowskim na przykładzie junaków Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” ........................................................... 147 Łukasz Polniak Polskie tradycje historyczne i militarne w pamięci zbiorowej Polaków w świetle badań OBOP w latach 1958–1989 ................................... 167 6 | Spis treści Małgorzata Czarnecka Zniekształcenia pamięci autobiograficznej w kontekście wspomnień z czasu PRL .............................................................. 189 IV. POLITYKA HISTORYCZNA – ASPEKTY MIĘDZYNARODOWE Renata Siuda-Ambroziak Kościół katolicki w Brazylii wobec represji politycznych w okresie dyktatury wojskowej (1964 –1985). 215 Maryana Prokop, Iwona Galewska-Gurzińska „Rzeź wołyńska” versus „wołyńska tragedia”. Przyczyny rozwoju ruchu niepodległościowego na Ukrainie ........................................... 235 V. KULTUROWY I SPOŁECZNY WYMIAR PAMIĘCI Magdalena Rekść Narracje pamięci w muzeach poświęconych epoce komunizmu ................. 251 Eugeniusz Mironowicz Ruch oporu na terenie okupowanej Białorusi (1941–1944) w pamięci społecznej, kinematografii, literaturze i piśmiennictwie naukowym. Zróżnicowane obrazy z przeszłości .............................. 267 Bogusław Kosel Misja Muzeum Pamięci Sybiru – o potrzebie zachowania dystansu między martyrologią a heroizmem ......................................... 281 Krzysztof D. Szulborski Kościół jako miejsce pamięci na przykładzie Olsztyna i Rzeszowa po 1945 roku ............................................................. 293 Grzegorz Radomski, Marcin Radomski Między krytyką a apologią. Przemiany obrazu rewolucji w polskim filmie fabularnym w XX wieku. 313 VI. FILOZOFICZNE KREACJE PAMIĘCI Waldemar Paruch Autorytarna zapora przed totalitaryzmem w Europie – refleksje o pamięci i manipulacji w XX wieku ................................................. 331 Marta Chechłowska-Lipińska Reminiscencje historyczne w publikacjach Oriany Fallaci ...................... 353 Agnieszka Turoń-Kowalska Leszek Kołakowski… czyli intelektualista wobec totalitaryzmu. Zarys problemu .......................................................... 365 Narracje pamięci: między polityką a historią pod redakcją Katarzyny Kąckiej, Joanny Piechowiak-Lamparskiej i Anny Ratke-Majewskiej, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2015, ss. 7–14 Wstęp Polityka historyczna niezmiennie od wielu lat budzi skrajne emocje za- równo wśród jej twórców, jak i odbiorców. Wynika to z faktu, że w wielu państwach (także w Polsce) stała się jedną z ważniejszych polityk realizo- wanych przez władzę, a argumenty historyczne są nieodzownym elemen- tem apeli większości partii politycznych. Niejednokrotnie skutkowało to powstawaniem murów ideologicznie dzielących społeczeństwa. Swą wie- lowymiarowością polityka historyczna inspiruje także badaczy, reprezen- tujących różnorodne dyscypliny naukowe: historyków, socjologów, filozo- fów, politologów, kulturoznawców, językoznawców, muzealników itp. Za pomocą odmiennych procedur i narzędzi badawczych ukazują, jak szero- kie spektrum możliwości naukowych ma ona do zaoferowania i jak wiele zagadnień wymaga jeszcze naukowej refleksji. Rezultatem tej aktywności są nowatorskie koncepcje teoretyczne, będące dowodem tego, że możliwe jest zajmowanie się polityką historyczną wolną od aktualnych konotacji aksjologicznych, emocjonalnych uogólnień oraz światopoglądowej argu- mentacji. Zainteresowanie wspomnianą tematyką skutkuje powstaniem licznych publikacji i opracowań naukowych. W ten nurt wpisują się także autorzy tego tomu. W swych analizach podejmują różnorodne aspekty mieszczące się w szeroko rozumianej „pamięciologii”. Przedstawiają je jednak w od- mienny sposób: od tekstów przeglądowych i porządkujących znane zagad- nienia po studia przypadku – często nieomawiane w polskiej literaturze. Są one także dowodem na to, jak wielowymiarowa i wielowątkowa może być obecność przeszłości w teraźniejszości. Książka została podzielona na sześć bloków tematycznych. Pierwszy – zatytułowany Polski wymiar poli- tyki historycznej – składa się z trzech studiów i jest poświęcony związkom historii i polityki z rodzimej perspektywy. Wojciech Polak podjął niezwy- kle ciekawy i aktualny problem edukacji historycznej w Polsce. Kształce- nie młodzieży w zakresie historii z elementami wychowania patriotycz- nego uznał on za obowiązek nie tylko rodziny, ale i państwa. Jednym 8 | Katarzyna Kącka z podstawowych celów polityki historycznej – w jego opinii – jest właśnie edukacja. Autor postuluje podjęcie szybkich i systematycznych działań, które zapobiegną lawinowemu obniżaniu się wiedzy historycznej wśród młodych Polaków. Równolegle sugeruje konieczność patriotycznego wy- chowania młodzieży za pomocą najdoskonalszego narzędzia, jakim – jego zdaniem – jest znajomość przeszłości własnego państwa. Kolejny tekst Eu- geniusza Ponczka porządkuje wiedzę na temat polskiej polityki historycz- nej. Autor w ciekawy sposób próbuje zmierzyć się z często błędnymi spo- sobami interpretacji tego zagadnienia oraz przekłamaniami pojęciowymi zakorzenionymi w powszechnej opinii. Szuka także przyczyn kształtu współczesnej polityki historycznej, podejmując się postawienia diagnozy, co wpłynęło na jej obecny obraz. Dokonuje więc przeglądu działań rzą- dzących w tym zakresie od średniowiecza przez nowożytność, XIX i XX wiek aż po czasy współczesne. Ostatni w tej części tekst Katarzyny Kąckiej podejmuje problem kreatorów, mechanizmów i narzędzi działania w po- lityce historycznej. Autorka proponuje, by tę sferę działania władzy inter- pretować podobnie jak każdą inną politykę państwa: gospodarczą, spo- łeczną, fiskalną, zagraniczną. Wszystkie one bowiem w podobny sposób oparte są na konkretnej strategii, prowadzącej do osiągnięcia celów przez jej autorów. Jednym z nich jest przejęcie przez instytucje państwowe kon- troli nad interpretacją przeszłości w taki sposób, by zgodnie z założeniami rządzących skutecznie wpływać na postawy społeczne. W drugiej części tomu – pod tytułem Pamięć o II wojnie światowej – troje autorów podjęło zagadnienie obecności i aktualności wojennych wąt- ków w dzisiejszej polityce historycznej. Tomasz Chinciński w swojej anali- zie współczesnych