STANOVNI[TVO VUKOVARSKO-SRIJEMSKE @UPANIJE Biblioteka STUDIJE, knjiga 11. Copyright © 2006. Institut dru{tvenih znanosti IVO PILAR, Zagreb Ogranak Matice hrvatske Vukovar CIP – Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i sveu~ili{na knji`nica – Zagreb UDK 314(497.5-35 Vukovar)(091)"185/200" @IVI], Dra`en Stanovni{tvo Vukovarsko-srijemske `upanije : (odrednice i obilje`ja demografskih promjena od sredine 19. do po~etka 21. stolje}a) / Dra`en @ivi}. – Zagreb : Institut dru{tvenih znanosti Ivo Pilar ; Vukovar : Matica hrvatska Ogranak, 2006. – (Biblioteka Studije ; knj. 11) Bibliografija. – Sa`etak; Summary. ISBN 953-6666-45-6 (Institut dru{tvenih znanosti Ivo Pilar) I. Demografski procesi – – Vukovarsko- srijemska `upanija II. Vukovarsko- srijemska `upanija – – Stanovni{tvo – – 1857.–2001. 460216088 ISBN 953-6666-45-6 STANOVNI[TVO VUKOVARSKO- -SRIJEMSKE @UPANIJE (odrednice i obilje`ja demografskih promjena od sredine 19. do po~etka 21. stolje}a) Autor: Dra`en @ivi} Urednica: Anka Mi{eti} Ogranak Matice hrvatske Vukovar Zagreb – Vukovar, 2006. PREDGOVOR Suvremene tendencije u razvoju stanovni{tva Hrvatske ka- rakteriziraju – i po uzrocima i po posljedicama – vi{estru- ko slo`eni, dugoro~ni i globalni demografski procesi ukup- ne i prirodne depopulacije, starenja stanovni{tva te pro- storne populacijske polarizacije.1 Potonja su demografska kretanja vi{e-manje karakteristi~na za sve krajeve Hrvatske, kao i za Hrvatsku u cijelosti. Op}enito mo`emo istaknuti da u Hrvatskoj demografska dinamika ide ispred njezinog dru{tveno-gospodarskog razvoja, {to se name}e bitnim ograni~avaju}im ~imbenikom, ne samo demografskog ne- go i ukupnog, odnosno regionalnog razvoja dr`ave. Prema A. Wertheimer-Baleti} (1992., 239.) “razvoj stanovni{tva Hrvatske u poslijeratnom razdoblju odvijao se smjerom glavnih demografsko-tranzicijskih zna~ajki i procesa, koje su svojevremeno pro`ivjele razvijene europske zemlje. Bit- na differentia specifica razvoja na{eg stanovni{tva u odnosu na razvijene europske zemlje bila je ubrzana tranzicija u sferi nataliteta, dakle tranzicija u relativno kra}em razdob- lju, inducirana specifi~nim faktorima (prije svega dugotraj- nom vanjskom migracijom).” Isto~ni, ravni~arski prostor Hrvatske je proteklih sto- lje}a imao vrlo dinami~an demografski razvoj koji se odvi- jao pod znakovitim utjecajem politi~kih, vojnih, dru{tve- nih, gospodarskih, kulturnih, vjerskih i drugih (ne)prilika i zbivanja, pri ~emu je migracija bila temeljnom demograf- skom odrednicom ukupne broj~ano-strukturne dinamike pu~anstva. Unato~ toj slo`enosti, sve do 1960-ih godina hrvatski je istok ipak bio tipi~an imigracijski (useljeni~ki) prostor, sa svim demografskim i op}im dru{tveno-gospo- darskim posljedicama koje iz takvog kretanja proizlaze. Privla~nost kraja za naseljavanje naro~ito je rasla u vrijeme agrarnih kriza koje su poga|ale agrarno prenaseljene pre- djele Hrvatske, napose krajem 19. i tijekom prve polovice 20. stolje}a. (Si}, 1968.) Me|utim, do po~etka 1990-ih go- dina demografska dinamika isto~ne Hrvatske bitno je us- porena, reprodukcija se na{la na granici prirodnoga pada, 5 a iseljavanje je nadma{ilo useljavanje, {to je rezultiralo po- reme}ajima temeljnih struktura stanovni{tva, napose dob- no-spolne i ekonomske. Ubrzana i urbano orijentirana in- dustrijalizacija prostora je od svr{etka Drugoga svjetskog rata, a naro~ito od 1950-ih godina izazvala i potom sve sna`nije poticala napu{tanje poljoprivrede (deagrarizaciju) i transfer stanovni{tva (radne snage) u nepoljoprivredne, naro~ito industrijske i uslu`ne djelatnosti, {to je plodilo prostornim prerazmje{tajem pu~anstva, odnosno derurali- zacijom koja je, gotovo u cijelosti, imala obilje`ja ruralnog egzodusa (“bijega sa sela”). Razmatranje demografske problematike Vukovarsko-sri- jemske `upanije, koja se prostire u najisto~nijem dijelu konti- nentske, ravni~arske i nizinske Hrvatske, proiza{lo je iz `elje da se ustanovi u kojoj su mjeri depopulacijski demografski procesi zahvatili ovaj dio na{e zemlje te u kojoj }e to mjeri predstavljati nepovoljnu ili ograni~avaju}u odrednicu ukup- nog dru{tvenog i gospodarskog razvitka kraja. Potonje je osobito va`no jer je Vukovarsko-srijemska `upanija tijekom posljednjega me|upopisnoga razdoblja (1991.–2001.), zbog srbijanske oru`ane agresije, do`ivjela veliko materijalno, kul- turno i demografsko razaranje i stradanje s dubokim o`iljci- ma koje ne}e biti jednostavno ubla`iti ili ukloniti. Izme|u 1991. i 2001. godine demografska slika Vuko- varsko-srijemske `upanije zna~ajno je promijenjena u odnosu na predratno kretanje stanovni{tva, ali i u odnosu na mo- gu}u ili o~ekivanu mirnodopsku demografsku dinamiku. Analiza dosegnutog stupnja poreme}enosti najva`nijih de- mografskih odrednica i sastavnica kretanja stanovni{tva nezaobilaznim je preduvjetom pri osmi{ljavanju i provo- |enju mogu}ih i/ili potrebnih razvojnih rje{enja. Va`no polazi{te ove studije jest i znanstveni motiv da se jo{ jed- nom naglasi kako je Vukovarsko-srijemska `upanija bila i jest hrvatski etni~ki i dr`avni prostor. Stoga je u ovoj studiji opetovano nagla{ena povijesna, pravna i demografsko-et- ni~ka neutemeljenost svojatanja ovoga dijela hrvatskoga dr`avnog teritorija od strane srbijanskoga agresora, koje proizlazi iz njegovih dvostoljetnih osvaja~kih te`nji prema hrvatskom prostoru. @elim se zahvaliti recenzentima, akademkinji, prof. dr. sc. Alici Wertheimer-Baleti} i dr. sc. Nenadu Pokosu na korisnim primjedbama koje su u sadr`ajnom i metodo- lo{kom smislu unaprijedile kvalitetu ove studije. Najve}u zahvalnost, dakako, dugujem svojoj obitelji koja me je, prepuna razumijevanja za moj rad, u njemu ustrajno po- dupirala. 6 Zagreb – Vukovar, prosinac 2005. PREDGOVOR ................................................................................................. 5 UVOD ............................................................................................................... 9 Predmet, svrha i ciljevi istra`ivanja ........................................................................ 15 Metodolo{ka poja{njenja ........................................................................................... 15 OSNOVNA PROSTORNO-GEOGRAFSKA OBILJE@JA @UPANIJE 23 Polo`aj `upanije u prostorno-geografskoj regionalizaciji Hrvatske ................ 27 Temeljna obilje`ja prirodno-geografske strukture kao odrednica naseljenosti 34 DEMOGRAFSKA SLIKA VUKOVARSKO-SRIJEMSKE @UPANIJE 41 Gusto}a naseljenosti i razmje{taj stanovni{tva .................................................... 44 Ukupno kretanje stanovni{tva ................................................................................. 51 Kretanje ukupnog broja stanovnika 1857.–1991. godine ........................ 53 Promjena broja stanovnika 1991.–2001. godine ........................................ 71 Prirodno kretanje stanovni{tva ....................................................................... 78 Sastavnice ukupnog (op}eg) kretanja stanovni{tva .................................... 90 Op}e kretanje stanovni{tva 1971.–1991. .................................................... 91 Op}e kretanje stanovni{tva 1991.–2001. .................................................... 97 Prostorna pokretljivost stanovni{tva (migracije) .................................................. 98 Unutarnje i vanjske migracije ........................................................................ 99 Dnevne migracije ............................................................................................... 106 Strukture stanovni{tva ................................................................................................ 112 Struktura stanovni{tva prema spolu i dobi ................................................ 112 Ekonomsko-socijalna struktura stanovni{tva ............................................... 123 Struktura stanovni{tva prema ekonomskoj aktivnosti .............................. 124 Struktura stanovni{tva prema sektorima djelatnosti ................................. 131 Poljoprivredno stanovni{tvo – procesi deagrarizacije ................................. 136 Razvoj etni~ke strukture stanovni{tva: procesi i trendovi ...................... 144 Promjene etni~ke strukture 1910.–1948. ..................................................... 147 Promjene etni~ke strukture u razdoblju 1948.–1991. ................................ 153 Etni~ke promjene u razdoblju 1991.–2001. ................................................ 158 Etni~ke promjene na razini gradova i op}ina ............................. 159 Demografski pokazatelji urbano-ruralne polarizacije `upanije ........................ 166 Urbano-ruralna polarizacija `upanije do 1991. godine ........................... 167 Urbano-ruralna polarizacija `upanije izme|u 1991. i 2001. godine .... 174 Utjecaj srbijanske oru`ane agresije na razvoj stanovni{tva .............................. 176 Rat i okupacija (1991.–1998.) ......................................................................... 176 Prisilne migracije kao ~imbenik kretanja broja i strukturnih promjena stanovni{tva izme|u 1991. i 2001. godine .............................. 180 DEMOGRAFSKE PERSPEKTIVE DRU[TVENO-GOSPODARSKOG RAZVITKA ....................................................................................................... 187 UMJESTO ZAKLJU^KA .............................................................................. 201 BILJE[KE .......................................................................................................... 207 POPIS LITERATURE ...................................................................................