Słowo wstępne: Stanisław Krajewski – Starosta Zambrowski i Józef Dąbrowski – Przewodniczący Rady Powiatu Zambrowskiego Wspomnienia o Zambrowie: Arcybiskup Józef Michalik Opracowanie wykonał: Leszek Zugaj przy współpracy Starostwa Powiatowego w Zambrowie Zdjęcia: Kancelaria Prezydenta RP Starostwo Powiatowe w Zambrowie Grzegorz Zawistowski, www.zambrow.org Zespół Szkół Agroprzedsiębiorczości w Zambrowie Mapy: materiały własne autora Projekt okładki: Ireneusz Chyliński Skład i łamanie: Małgorzata Gołko Copyright ������by Zar����������d Powiat �������������Zambrowskiego ���� ISBN �78-83-����86-�-� Wydanie II �pełnione Wydawca: Starostwo Powiatowe w Zambrowie 18-3�� Zambrów l. Fabryc�na 3 tel. �86 �71 �4 18 www.powiat�ambrowski.com Drk i oprawa: Ma�owieckie Zakłady Grafic�ne 18-��� Wysokie Ma�owieckie, l. Ldowa 8� e-mail: drkarnia@m�graf.pl SpiS treści Pr�edmowa ......................................................................................................................... � Ro�d�iał I Osadnictwo powiat �ambrowskiego ................................................................................. 11 Prad�ieje okolic Zambrowa i poc��tki osadnictwa ..................................................... 11 Osadnictwo w parafiach powiat �ambrowskiego ...................................................... 18 Osadnictwo parafii wchod��cych c�ęściowo w skład powiat .................................. 43 Osadnictwo parafii S�mowo niewchod��cej w skład dawnego powiat �ambrowskiego .............................................................................................................. 48 Ro�d�iał II Powstanie powiat �ambrowskiego, jego granice i fnkcjonowanie do rok 17�5 ..... 51 Gene�a powiat �ambrowskiego .................................................................................. 51 Granice powiat ............................................................................................................ 53 Organi�acja wład� powiat �ambrowskiego ................................................................ 5 S�lachta powiat �ambrowskiego ................................................................................. 68 Miasto Zambrów ........................................................................................................... 77 Powiat �ambrowski w c�asach XVI–XVIII wiek wedłg pod�iał na parafie ....... 7� Parafie maj�ce sied�ibę po�a ówc�esnym powiatem, w c�ęści wchod��ce w skład powiat �ambrowskiego ................................................................................................ 8� Dobra królewskie w dawnym powiecie �ambrowskim ............................................... 9 Ro�d�iał III Powiat �ambrowski w c�asach �aborów 17�5–1�14 ...................................................... 9� Okolice Zambrowa w latach 17�5–1863 .................................................................... 9� Okolice Zambrowa w latach 1863–1�14 ................................................................... 116 Ro�d�iał IV Zambrów i okolice w latach 1�14–1�3� ......................................................................... 13� I wojna światowa ......................................................................................................... 13� Wojna polsko-bols�ewicka .......................................................................................... 14� Miasto Zambrów w latach 1�18–1�3� ..................................................................... 14� Okolice Zambrowa w okresie międ�ywojennym ...................................................... 14� Drobna s�lachta na poc��tk XX wiek ................................................................... 163 Komasacja grntów we wsiach pod�ambrowskich .................................................. 166 Ro�d�iał V ........................................................................................................................... 171 II wojna światowa ............................................................................................................... 171 Wr�esień 1�3� ............................................................................................................ 171 Okpacja rad�iecka ..................................................................................................... 178 Okpacja niemiecka ................................................................................................... 1�� Konspiracja .................................................................................................................. 1�7 C�erwony Bór ............................................................................................................... 20� Losy �iemian w okolicach Zambrowa podc�as wojny .............................................. 20 Tajne s�kolnictwo ........................................................................................................ 207 Ro�d�iał VI Lata powojenne 1�44–1�8� ............................................................................................. 20� Wy�wolenie i instalowanie się wład�y ldowej ........................................................ 20� Zmiany w samor��d�ie ............................................................................................... 216 Powiat �ambrowski w latach 1�54–1�75 .................................................................. 218 D�iałalność powiat �ambrowskiego ........................................................................ 228 Miasto Zambrów w latach powojennych ................................................................... 23� Polityka gospodarc�a wład� PRL ................................................................................ 24� Gminy i parafie powiat �ambrowskiego i wojewód�twa łomżyńskiego (lata 1�7�–1���) ......................................................................................................... 24 Słownik biografic�ny osób �wi��anych � powiatem �ambrowskim ............................... 253 Ro�d�iał VII Współc�esność powiat �ambrowskiego ........................................................................ 26� Zmiany w kraj i w okolicach Zambrowa od 1�8� rok ........................................ 26� Ważne wydar�enia w historii powiat �ambrowskiego ............................................ 281 Zakońc�enie ....................................................................................................................... ��1 Aneksy ................................................................................................................................ ��� Kalendarim powiat �ambrowskiego 1��8–��11 .................................................. ��� Składy osobowe organów powiat ............................................................................. 2�7 Spis podatkowy powiat �ambrowskiego � 1578 rok ........................................... 3�8 Bibliografia ......................................................................................................................... 313 6 Szanowni Państwo! Oddajemy w Państwa ręce drugie wydanie monografii powiatu zambrow- skiego autorstwa Pana Leszka Zugaja. Nakład pierwszego wydania z roku 2009 został w całości wyczerpany. Świadczy to o dużym zainteresowaniu czytelników historią i współczesno- ścią naszego powiatu, co bardzo cieszy wydawcę, a zarazem było motywa- cją kolejnego wydania. Wydanie, które Państwu przedstawiamy, zostało uzupełnione o wyda- rzenia, jakie nastąpiły w powiecie zambrowskim w latach 2009–2011. W szczególności dotyczą zmian w organach powiatu w związku z wyborami samorządowymi, które odbyły się 21 listopada 2010 r. Liczymy, że nasza publikacja będzie służyła czytelnikom jako źródło wiedzy na temat historii i działalności powiatu zambrowskiego. Życzymy miłej i owocnej lektury. Przewodniczący Rady Starosta Powiatu Zambrowskiego Powiatu Zambrowskiego Józef Dąbrowski Stanisław Krajewski 7 8 PRZEDMOWA ięks�ość powiatów w nas�ym kraj może odwoływać się do tradycji swoich popr�edników spr�ed II wojny światowej. Natomiast niewiele powiatów w Polsce ma jes�c�e dłżs�� historię, sięgaj�c� c�asów śred- niowiec�a. Do takich należy właśnie Powiat Zambrowski. Chciałem poka�ać po- c��tki i organi�ację pierws�ego powiat istniej�cego t do 17�5 rok, w granicach historyc�nego Ma�ows�a. Ówc�esny Powiat Zambrowski miał charakter samor��- d s�lachty, ldności, która dominowała ówc�eśnie w tym terenie. W latach �aborów, okres II RP i II wojny światowej powiat ten nie istniał (był c�ęści� powiat łomżyńskiego). Istniała jednak pewna wspólnota terytorial- na � centrm w cora� prężniej ro�wijaj�cym się Zambrowie. Warto wspomnieć, że w c�asie wojny pod�iemne państwo polskie twor�yło coś na ks�tałt Powiat Zambrowskiego – Obwód Zambrowski AK. Drgi Powiat Zambrowski �ostał powołany w 1�54 rok. Obejmował prawie ten sam obs�ar, jaki wchod�ił w jego skład pr�ed 17�5 rokiem. Ten powiat d�iałał do 1�75 rok, kiedy to jego obs�ar �ostał wł�c�ony do wojewód�twa łomżyńskie- go. Obecny Powiat Zambrowski jest tr�ecim w d�iejach tej �iemi. D�iała od 1��� rok i ma jż swoje osi�gnięcia i historię. Okr�gła roc�nica jego twor�enia skła- nia do podsmowań i spojr�enia wstec�. Niniejs�a praca jest prób� syntetyc�nego pr�edstawienia d�iejów obs�ar (pa- rafii i gmin) obecnego Powiat Zambrowskiego od c�asów najdawniejs�ych do obecnych � w�ględnieniem organi�acji i d�iałalności ws�ystkich tr�ech powia- tów �ambrowskich. Starałem się pr�edstawić najważniejs�e wydar�enia � historii tych okolic. Chciałem pr�edstawić też najważniejs�e postacie, które odegrały istot- n� rolę