Narodowy Instytut Dziedzictwa jest instytucją kultury sta- nowiącą zaplecze eksperckie dla Ministra Kultury i Dzie- dzictwa Narodowego oraz służb konserwatorskich. Jego misją jest tworzenie podstaw dla zrównoważonej ZABYTEK ZADBANY ochrony dziedzictwa poprzez gromadzenie i upowszech- nianie wiedzy o zabytkach, wyznaczanie standardów ich Konkurs Generalnego Konserwatora Zabytków ochrony i konserwacji oraz kształtowanie świadomości społecznej celem zachowania dziedzictwa kulturowego Konkurs pod patronatem Ministra Kultury i Dziedzictwa Polski dla przyszłych pokoleń. Narodowego, realizowany przez Narodowy Instytut Dzie- dzictwa. Skierowany jest do właścicieli, posiadaczy i zarządców obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Jego celem jest promocja opieki nad zabytkami i upowszechnianie najlepszych wzorów ich konserwacji, właściwego utrzy- mania i zagospodarowania. Materia zabytków bardzo często narażona jest na utra- tę swoich wartości. Ochrona tego zasobu wymaga Realizowany jest w pięciu kategoriach: szerokiej wiedzy, szczególnej odpowiedzialności i tro- ski, zarówno w sprawowaniu codziennej opieki, jak • Utrwalenie wartości zabytkowej pojedynczego obiektu też przy realizacji różnorodnych zamierzeń inwesty- Iwona Liżewska | red. • Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu (w tym cyjnych. Zasady i normy postępowania w tej dziedzi- założenia dworskie i pałacowe) nie definiuje prawo i teoria konserwatorska. Na co • Adaptacja obiektów zabytkowych dzień poza armią profesjonalistów różnych specjalno- • Kategoria specjalna: architektura i konstrukcje drewniane ści kultura obcowania z zabytkami współtworzona • Kategoria specjalna: architektura przemysłowa i dziedzic- jest przez ich właścicieli i użytkowników. Szczególnie two techniki udane prace przy zabytkach, prowadzone z najwięk- szą starannością i poszanowaniem wszystkich war- Konkurs ogłaszany jest z początkiem stycznia kolejnego tości, nagradzane są w konkursie „Zabytek Zadbany”. Zabytek zadbany roku kalendarzowego; termin nadsyłania zgłoszeń upływa Zabytek zadbany. Co to znaczy? 5 lutego. W książce tej podejmujemy próbę opisania w sposób profesjonalny, a zarazem jasny i zrozumiały dla szero- Regulamin, formular z wniosku konkursowego, zasady kiego grona odbiorców zasad dobrej konserwacji, oceny zgłoszeń, a także archiwum konkursowe ostatnich prezentujemy doświadczenia płynące z konkursu Co to znaczy? lat dostępne są na stronie internetowej www.nid.pl „Zabytek Zadbany”, widziane zarówno z perspektywy ekspertów, jak i inwestorów. Przedstawiamy również Sekretariat konkursowy i archiwum prowadzi NID Oddział krótką historię konkursu oraz nagrodzone obiekty. Terenowy w Olsztynie. ISBN: 978-83-63260-26-2 Zabytek zadbany Co to znaczy? Zabytek zadbany Co to znaczy? Iwona Liżewska | red. Warszawa 2015 ZABYTEK ZADBANY. CO TO ZNACZY? Praca zbiorowa pod redakcją Iwony Liżewskiej Copyright©Narodowy Instytut Dziedzictwa 2015 Projekt graficzny: Janusz Pilecki Redakcja wydawnicza: Maryla Paturalska Korekta: Krzysztof Smólski Skład i łamanie: WZORCOWNIA Katarzyna Pilecka Fot. na okładce: Szczecin, Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki, boczna klatka schodowa (fot. I. Liżewska). Fot. na skrzydełku okładki – tablica „Zabytek Zadbany” (fot. J. Gaworski, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku) Wydawca: Narodowy Instytut Dziedzictwa ul. Kopernika 36/40, 00-924 Warszawa tel. 22 826 02 39 | [email protected] www.nid.pl Druk: System-Graf Lublin Nakład: 800 egz. ISBN: 978-83-63260-26-2 5 Spis treści 7 Wstęp | Piotr Żuchowski, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalny Konserwator Zabytków 9 I. O ochronie zabytków i sztuce dobrej konserwacji 11 Czy system ochrony i opieki nad zabytkami zapewnia prawidłowe zagospodarowanie i konserwację zabytków nieruchomych w Polsce? | Barbara Nowak-Obelinda 20 Zasady konserwacji architektury | Maria Ludwika Lewicka 37 Potrzeba badań konserwatorskich | Bogumiła J. Rouba 53 Rewaloryzacja krajobrazu kulturowego | Zbigniew Myczkowski 70 Społeczne aspekty ochrony zabytków. Rola wspólnot, grup i jednostek w ochronie dziedzictwa kulturowego | Adam Jankiewicz 83 II. Z perspektywy właściciela Rozmowy o obiektach nagrodzonych w konkursie „Zabytek Zadbany” w latach 2011-2014 | Iwona Liżewska 85 Siewierz, woj. śląskie, ruiny zamku biskupiego. 89 Zabrze-Maciejów, woj. śląskie, maszynownia szybu „Maciej” 93 Olsztyn, woj. warmińsko-mazurskie, kamienica Naujacka 96 Gdańsk, woj. pomorskie, umocnienia Góry Gradowej 100 Gdańsk, woj. pomorskie, spichlerz „Błękitny Baranek” 103 Ozimek, woj. opolskie, most wiszący 108 Zagwiździe, woj. opolskie, mała młotownia w zespole huty żelaza i kościół parafialny pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa 113 Łęki Górne, woj. podkarpackie, renesansowy dwór 116 Owińska, woj. wielkopolskie, zespół parkowy dawnego założenia klasztornego cysterek 119 Dąbrowa Tarnowska, woj. małopolskie, synagoga 122 Frombork, woj. warmińsko-mazurskie, wieża wodna 125 Żyrardów, woj. mazowieckie, zespół Starej Przędzalni 129 Szczecin, woj. zachodniopomorskie, Zachodniopomorski Urząd Wojewódzki 134 Rzemień, woj. podkarpackie, wieża mieszkalno-obronna 5 Spis treści 139 Opole, woj. opolskie, Wieża Piastowska 142 Nowy Staw, woj. pomorskie, kościół ewangelicki 146 Hańczowa, woj. małopolskie, cerkiew Opieki Matki Bożej 152 Wysoka, woj. warmińsko-mazurskie, dwa budynki gospodarcze 155 III. Okiem eksperta. O pracach konserwatorskich i restauratorskich w świetle konkursowych kategorii 157 Utrwalenie wartości zabytkowej (pojedynczego) zabytku architektonicznego | Beata Makowska 165 Rewaloryzacja przestrzeni kulturowej i krajobrazu, czyli zabytkowy krajobraz zadbany | Andrzej Siwek 177 Adaptacja obiektów zabytkowych | Iwona Liżewska 189 Architektura i konstrukcje drewniane | Mariusz Czuba 196 Architektura przemysłowa i dziedzictwo techniki | Robert Kola 209 IV. Konkurs „Zabytek Zadbany” (1975-2015) 211 Ciągłość i zmiana – krótka historia konkursu | Joanna Piotrowska 225 Laureaci i wyróżnieni w edycjach 2011-2015 245 Literatura 6 7 Szanowni Państwo, Z ogromną satysfakcją oddaję w Państwa ręce publikację poświęconą problematyce prawidłowej opie- ki nad zabytkami. W książce przedstawione są zasady właściwej konserwacji i utrzymania zabytków, dobre praktyki konserwatorskie, a także najlepsze wzory z terenu całego kraju nagradzane w konkursie „Zabytek Zadbany”. Konkurs Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytek Zadbany” skierowany jest do właścicieli, po- siadaczy i zarządców obiektów wpisanych do rejestru zabytków. Jego celem jest promocja opieki nad zabytkami i upowszechnianie najlepszych wzorów ich konserwacji, właściwego utrzymania i zagospo- darowania. W 2015 roku mija 40 lat od czasu, kiedy po raz pierwszy tego rodzaju wyróżnieniem uho- norowano najlepszego użytkownika obiektu zabytkowego. Od tej pory minęło wiele lat, zmienił się sys- tem, zmieniły zasady i nazwa konkursu. Jednak zarówno wtedy, jak i dzisiaj wychodzimy z tego samego założenia: Im lepsza opieka nad zabytkami sprawowana przez właścicieli i użytkowników, tym lepsza i skuteczniejsza ochrona ich wartości. Odpowiedzialność, troska, a nawet odwaga przy podejmowaniu decyzji o zaangażowaniu się w trudny proces konserwacji, a nierzadko ratowania zabytku, to tylko niektóre cechy wyróżniające właścicieli i użytkowników podejmujących trud remontu. Dzięki temu osiągają wspaniałe rezultaty, które doce- niamy i nagradzamy w konkursie. W książce przedstawiamy ich doświadczenia i sukcesy, które często zamieniły się w przygodę życia. Piszemy o zasadach dobrej konserwacji, po raz kolejny przypominając, jak w odpowiedni sposób chronić wartości zabytkowe. Krótko przybliżamy historię konkursu oraz pre- zentujemy obiekty nagrodzone w ostatnich pięciu edycjach. Wierzę, że ta wymiana doświadczeń może stać się kluczem do odpowiedzi na pytanie: Jak we właściwy i odpowiedzialny sposób dbać o zabytki? Czyli: zabytek zadbany – co to oznacza? Serdecznie zachęcam do tej ciekawej lektury. Piotr Żuchowski Sekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego Generalny Konserwator Zabytków 7 O ochronie zabytków i sztuce dobrej konserwacji część I 11 Czy system ochrony i opieki nad zabytkami zapewnia prawidłowe zagospodarowanie i konserwację zabytków nieruchomych w Polsce? Barbara Nowak-Obelinda Wzrastające zainteresowanie zagospodarowywaniem Konserwator zabytków natomiast rozumiany jest zabytków oraz wzrost środków finansowych państwo- jako ten, który wydaje zalecenia, uzgadnia dokumen- wych, samorządowych, europejskich sprawiły, że w os- tacje projektowe oraz programy prac remontowych tatnim dziesięcioleciu przeprowadzono w zakresie i konserwatorskich, wydaje pozwolenia i dokonuje ochrony zabytków wiele robót budowlanych, prac odbioru prac częściowych i końcowych. Co się kryje konserwatorskich i rewaloryzacyjnych. Doświadczenia pod tymi czynnościami w praktyce i jakie są trudności z tych działań nasuwają spostrzeżenia na temat przy- w osiągnięciu prawidłowego celu konserwatorskiego – stosowania naszego systemu ochrony i opieki nad za- zachowania i utrwalenia wartości zabytku? bytkami do ich prawidłowej ochrony i konserwacji. Proces inwestycyjny, jaki ma być prowadzony Mimo znaczącej poprawy stanu zachowania zabyt- w obiekcie zabytkowym, zaczyna się od wniosku wła- ków wciąż wiele z nich pozostaje niewykorzystanych, ściciela o wydanie zaleceń konserwatorskich1. Już ich zaniedbanych, zdegradowanych pod względem tech- opracowanie rodzi trudności wobec niedostatku na- nicznym, a walka o ich przetrwanie dostarcza pola do szych archiwów. Tylko najcenniejsze zabytki mają do- rozważań na temat skuteczności obowiązujących prze-