Is dit kunst of mag het weg? Simone Vermaat Colofon Is dit kunst of mag het weg? Auteur: Simone Vermaat Opdrachtgever: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Afbeeldingen: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, tenzij anders vermeld. Begeleiding: Anita Blom © Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2019 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Postbus 1600 3800 BP Amersfoort www.cultureelerfgoed.nl Inhoudsopgave Inhoudsopgave ................................................................................. 3 Hoofdstuk 1 - Inleiding ...................................................................... 4 Hoofdstuk 2 - Opkomst: van synthese naar integratie ........................... 5 Van decoratie naar omgevingskunst................................................... 5 Kunstbeleid in vogelvlucht: Van welzijnsbeleid naar cultuurbeleid ........ 6 Hoofdstuk 3 - Opleiding tot omgevingsvormgever ................................. 9 Hoofdstuk 4 - Ondergang en wederopstanding .................................... 10 Actuele ontwikkelingen .................................................................. 11 Een toekomst voor omgevingsvormgeving/omgevingskunst .............. 13 Hoofdstuk 5 - Conclusies .................................................................. 14 Literatuur en bronnen ....................................................................... 15 Literatuur: ................................................................................... 15 Websites: ..................................................................................... 15 Archieven: .................................................................................... 15 Voorbeelden kunstwerken ................................................................. 16 3 Hoofdstuk 1 - Inleiding Nederland is rijk aan kunst in de openbare omgevingskunst. Wat al deze kunstwerken ruimte. Duizenden grote en kleine wel gemeen hebben is dat ze zijn gemaakt in kunstwerken sieren gebouwen, pleinen, opdracht van overheden, nutsbedrijven, plantsoenen, rotondes en landschappen. De ziekenhuizen, de (voormalige)PTT en door talloze opdrachten van het Rijk, de private bedrijven. Door de golf van Nederlandse provincies en gemeenten, maar verzelfstandiging en privatisering van ook van bedrijven en particulieren hebben in overheidsdiensten en nutsbedrijven, is de tweede helft van de twintigste eeuw de vandaag de dag het eigenaarschap van de opdrachtportefeuilles van Nederlandse kunstwerken vaak onduidelijk. Veel beeldende kunstenaars gevuld. In de kunstwerken zijn letterlijk en figuurlijk in een wederopbouwperiode resulteerde dit in niemandsland terechtgekomen. Veel architectuur met toegevoegde of omgevingskunstwerken zijn verweesd en geïntegreerde monumentale kunstwerken, verwaarloosd aanwezig in onze openbare zoals mozaïeken, wandschilderingen, reliëfs ruimte. De opvattingen over en het gebruik en sgraffito’s. Halverwege de jaren zestig van die openbare ruimte zijn voortdurend aan kwam de kunst voorzichtig los van het verandering onderhevig. Veel kunstwerken gebouw en ontstond, de moesten in de loop der jaren vaak letterlijk omgevingsvormgeving – kunst die niet alleen terrein prijsgeven aan de gewijzigde verfraait maar bijdraagt aan de leefbaarheid inrichting, aan parkeerplaatsen, en het gebruik van een plek. En hoewel de straatmeubilair, reclame-uitingen en monumentale kunst uit de groenvoorzieningen. Ze hebben hierdoor wederopbouwperiode zich sinds enkele jaren context en betekenis verloren, met mag verheugen in een groeiende desinteresse en verwaarlozing als gevolg. belangstelling en waardering (maar nog Anders dan autonome kunstwerken, - die met steeds dagelijks wordt bedreigd door sloop), een beetje geluk verdwijnen in een depot, - heeft de omgevingsvormgeving nog een veel om daar na dertig jaar ‘liefdevolle langere weg te gaan. Deze vaak abstracte verwaarlozing’ weer herontdekt te worden vormgeving, bestaand uit betonnen blokken, door een jongere generatie - lopen stalen balken, gemetselde niveauverschillen, kunstwerken in de openbare ruimte het risico kleursystemen, bestratingselementen en om langzaam weg te kwijnen, totdat iemand speelplastieken, wordt door de huidige bij de zoveelste herinrichting vraagt: ‘is dit gebruiker en beheerder van de publieke kunst of mag het weg?’ Hoewel de ruimte meestal niet eens herkend als kunst, bovengeschetste situatie in het algemeen van laat staan gewaardeerd en behouden. toepassing is op alle kunst in de openbare ruimte, enkele herdenkingsmonumenten en Gezamenlijk bezitten de Nederlandse gekoesterde beelden daargelaten, gaat dit overheden een enorme collectie kunst in de verkennende essay vooral in op de opkomst openbare ruimte. Vanwege gebrek aan en ondergang van de omgevingsvormgeving overzicht en documentatie is het lastig om die in de periode na de voltooiing van de een schatting te maken van het totaal aantal wederopbouw en het begin van de jaren kunstwerken, hoewel een aantal websites1 negentig tot stand kwam. een poging doen om deze kunst te inventariseren. De geïnventariseerde kunstwerken verschillen onderling in kwaliteit, formaat en materiaal en zijn vaker niet dan wel te kwalificeren als omgevingsvormgeving of als 1 Zie hiervoor bijvoorbeeld:www.helpwandkunstopsporen.nl, http://dhaps.org/kunstwerken/,https://standbeeld en.vanderkrogt.net/ https://www.spoorbeeld.nl/kunstopnederlandsestat ions 4 Hoofdstuk 2 - Opkomst: van synthese naar integratie Van decoratie naar omgevingskunst Eind jaren vijftig werd duidelijk dat de relatie tussen kunst en architectuur niet was geworden wat architecten en kunstenaars ervan hadden gehoopt. Er ontstonden twijfels over de zin en het nut van kunst aan gebouwen. Kunstenaars werden zich bewust van de visueel ruimtelijke tekortkomingen van de nieuwbouw en bij de invulling van opengevallen plekken in de bestaande bebouwing. De moderne architectuur werd, onder andere door de schaalvergroting, monotonie en industrieel materiaalgebruik, Afb. 1: Constant betonplastiek sportpark Ookmeer, als vervreemdend en los gezongen van de Amsterdam. Foto RCE menselijke maat ervaren. Decoratieve kunstwerken, dienstbaar aan de architectuur ondervonden meer en meer kritiek. ”Was kunst dan niets meer dan de fraaie broche op een lelijk gebouw?”2 Halverwege de jaren zestig bevond de relatie tussen architectuur en beeldende kunst zich op een kantelpunt. In 1962 kwam de Stichting Nieuw Beelden met de Nota inzake inschakeling van beeldende kunstenaars bij het tot stand komen van stedelijke ruimten. In de nota pleitten de kunstenaars voor een intensievere inschakeling van kunstenaars, niet alleen bij het tot stand komen van openbare gebouwen, maar ook bij de conceptie van stedelijke ruimten als straten, pleinen, parken en plantsoenen. De nota was voorzien van enkele voorbeelden, waaronder Afb.2 Joseph Ongenae: Kleurtoepassing Constants ontwerp voor een betonplastiek bij Warnersblokken, Amsterdam. Foto RCE het sportpark Ookmeer (afb. 1) en Joseph Ongenae’s ontwerp voor kleurtoepassingen centraal, maar de verbetering van de op de Warnersblokken, beide te Amsterdam leefomgeving. Volgens Team 10 was het (afb. 2). wezen van de mens gelegen in de ontmoeting tussen personen. Architectuur – en Onder invloed van de CIAM-congressen stedenbouw – moest worden gezien als ‘een stelden de leden van de Stichting (LIGA) materiële vorm van relaties’. De aandacht Nieuw Beelden en de architectengroep Team verschoof steeds meer naar de gebruiker 103 niet langer de synthese van de kunsten en/of de gebruiksfunctie van een ruimte. De kunsttoepassingen werden opgevat als 2 Boer, Hubert de e.a.: Kunst en omgeving. Beschouwingen en informatie over de inbreng van oplossingen te verzinnen voor betere leef- en beeldende kunst in de omgeving. ’s-Gravenhage woonomstandigheden. In het Ciam was voor Le 1977 p. 9 Corbusier een hoofdrol weggelegd, maar ook de 3 Team 10 kwam voort uit het Congrès Nederlanders H.P. Berlage, Gerrit Rietveld, Mart Internationaux d’Architecture Moderne (Ciam). Het Stam en Cor van Eesteren behoorden tot de was een groep verontruste architecten en deelnemers aan de internationale congressen. De stedenbouwkundigen die zich het lot van de grote voornaamste Nederlandse leden van Team 10 stadsbewoner aantrok en probeerde intelligente waren Aldo van Eyck en Jaap Bakema. 5 mogelijkheden een ruimte te beleven of het gewenste artistieke vernieuwing. En er was gedrag van de gebruiker te beïnvloeden. In politiek en institutioneel draagvlak voor de dezelfde periode verscheen er in de inzet van beeldende kunst voor het creëren kunstwereld een heel nieuwe van een nieuwe omgeving. Vooral pleinen en Amerikaans/Europese avant-garde van andere stedelijke buitenruimten werden ‘beredeneerde en beredeneerbare kunst’: pop voortaan door een interdisciplinair team van art, happenings, environments, actiekunst, kunstenaars en (landschaps)architecten het concrete realisme van Zero en Nul, aangepakt. De overheid oefende invloed op colorfield en hard-edge schilderkunst, deze ontwikkelingen uit door de uitvoering minimal art, land art en conceptuele kunst. van percentageregelingen daaraan aan te De kunst verliet voor zijn presentatie deels passen. De ambities van de de musea en ging de straat op. omgevingskunstenaars paste haast naadloos bij de doelstellingen van het kunstbeleid dat In het verlengde van deze ontwikkelingen in deze periode tot ontwikkeling kwam. werd onder aanvoering van Berend Hendriks en de jonge Peter Struycken, in 1965 aangesteld als docenten aan de Academie Kunstbeleid in vogelvlucht: Van welzijnsbeleid naar voor Beeldende Kunsten