DENİZLİ EFSANELERİ M. Metin TÜRKTAŞ Haziran 2012 DENİZLİ DENİZLİ EFSANELERİ T.C. PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI M. Metin TÜRKTAŞ Danışman: Prof. Dr. Önder GÖÇGÜN Haziran 2012 DENİZLİ TEŞEKKÜR Öncelikle 2010SOBE006 proje numaralı “Denizli Efsaneleri” adlı tezimize proje desteği sağlayan Pamukkale Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi’ne teşekkür ediyorum. İyi bir akademik çalışmanın ortaya çıkmasında olduğu gibi, bir tez çalışmasında da konusunun belirlenmesi aşamasından tezin bitim aşamasına kadar birçok kişinin emeği geçmektedir. Belki de bir tezde en zor konulardan birisi tez konusunun belirlenmesidir. Tez konusunu belirlemeye çalıştığım, birçok konu içerisinde karar vermekte sıkıntı yaşadığım dönemlerde, Denizli Efsaneleri’ni çalışmamı önererek, tezin başından sonuna kadar her daim engin bilgi ve uzun tecrübesiyle bana destek olarak, beni motive eden saygıdeğer hocam Prof. Dr. Önder GÖÇGÜN hocama sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Her altı ayda bir gerçekleştirilen tez izleme kurulunda ve tezim hakkında yardımına ihtiyacım olduğu zamanlarda, çok yoğun çalışmaları içerisinde bana zaman ayırarak çalışmamın şekillenmesinde yardımcı olan Prof. Dr. Metin EKİCİ hocama; tezin başından beri, hafta sonları da dâhil olmak üzere hiçbir zaman benden yardımını esirgemeyen ve hep yol gösterici olan, metot üzerine yaptığımız konuşmalarda ufkumu açan, Doç. Dr. Mustafa ARSLAN hocama; tezin ilk aşamasından beri, kaynak kişilerin belirlenmesinde bana yardımcı olan ve zaman zaman derleme çalışmalarımda bana eşlik eden mesai arkadaşım Öğr. Gör. Şerif KUTLUDAĞ hocam ve diğer mesai arkadaşlarıma sonsuz teşekkür ediyorum. Hayatıma girdiğinden beri beni çalışmalarımda daima yüreklendiren ve kendi zamanından fedakârlık ederek benim çalışmam için ortam oluşturan hayat arkadaşım, eşim, Filiz TÜRKTAŞ’a; akşamları eve dönünce bütün yorgunluğumu atmama vesile olan kızım Bilge ve oğlum Mert TÜRKTAŞ’a ayrıca teşekkür etmeyi bir borç bilirim. i ÖZET DENİZLİ EFSANELERİ TÜRKTAŞ, Mevlüt Metin Doktora Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı ABD Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Önder GÖÇGÜN Haziran 2012, 351 Sayfa Denizli, Ege Bölgesi’ni Akdeniz, İç Anadolu bölgelerine bağlayan yollar üzerinde kurulmuş önemli bir geçiş bölgesidir. Gerek bu coğrafi avantajı gerekse sanayisinin geliş olması bakımdan bölge iller arasında cazibe merkezi haline gelmiş ve oralardan ciddi göçler almıştır. Bunun sonucu olarak da Denizli, bölge içerisinde bir kültür mozaiği haline gelmiştir. Denizli, sözlü kültür ürünleri bakımından son derece zengin bir ildir. Bu bakımdan bu çalışmada, Denizli’deki önemli sözlü kültür ürünlerinden birisi olan “efsaneler” tez konusu olarak seçilmiştir. Bu yapılırken de Denizli ve ilçelerindeki efsaneler derlenip, tek bir kaynak altında toplanıp, onları bilimsel yöntemlerle tasnif ettikten sonra, yerel kültürel değerlerden hareketle, ulusal kültüre ve akabinde de evrensel kültüre katkı sağlayabilmek amaç edinilmiştir. Çalışma, Denizli il merkezi, ilçeleri, bunlara bağlı kasaba ve köyleriyle sınırlandırılmıştır. Bunlara ilaveten Denizli’ye sınır olan komşu yerleşim yerlerindeki efsaneler de Denizli il sınırları içerisinde derlenerek konuya dâhil edilmiştir. Ancak bunların sayısı sınırlı tutulmuştur. Araştırmada yöntem olarak alan araştırması yöntemi kullanılmıştır. Alana çıkıldığı zaman da çoğunlukla “görüşme yöntemi” tercih edilmiştir. Derlenen efsanelerin büyük bir kısmı bu yöntem kullanılarak, ses ya da görüntü cihazlarıyla kaydedilmiş, arkasından da yazıya aktarılmıştır. Araştırmada zaman zaman “gözlem” ve “anket” yöntemine de yer yerilmiş, ancak bunlar çok verimli olmamıştır. Özellikle “anket” yöntemi bir ön araştırma olarak tercih edilmiştir. Sonuç olarak çalışmada 220 tane efsane derlenmiştir. Derlenen efsaneler, Stith Thompson’un Motif İndex of Folk Literarure adlı, altı ciltlik eseri esas alınarak değerlendirilmiş ve motifleri çıkarılmıştır. Ayrıca efsaneler tek tek ele alınarak konu, bağlam ve işlevsel yönlerden değerlendirilmiştir. Anahtar kelimeler: Denizli, efsane, motif, halk kültürü, halk anlatısı, inanç. ii ABSTRACT THE LEGENDS OF DENİZLİ TÜRKTAŞ, Mevlüt Metin Doctoral Dissertation, Turkish Language and Literature Department Supervisor: Prof. Dr. Önder GÖÇGÜN June 2012, Page: 351 Denizli is located on the crossroads connecting the Aegean Sea region to The Mediterranean and Central Anatolian regions. Both this geographical advantage and its developing industry have made Denizli a center of attraction among the surrounding provinces from which it received a serious amount of migration. As a result, in the region, Denizli has become a cultural mosaic. Denizli is a province of rich oral-culture products. For this reason, as a thesis subject we have selected genre of “the legends” which is one of the important oral culture products in Denizli. In carrying out this study, I endeavored to compile the legends of Denizli, gathering them under a single source, and sorting out them by scientific methods in order to make a contribution to national and universal cultures by moving from this particular local culture. The study is confined to the city center of Denizli and its townships and villages. A limited number of legends from the neighboring places out of Denizli have also been included in our compilation. The method used in this study is fieldwork research. We preferred the “face to face interview” method in the field. Considerable amount of the legends were recorded by means of voice or video recorders. Afterwards, the recorded data were deciphered by printing carefully. Though not often, “observation” and “questionnaire” techniques were also used; however, these techniques were not quite sufficient. Yet, especially the “questionnaire” technique was helpful before carrying out the actual fieldwork. As a result of the entire field work, we have compiled 220 legends. The legends were evaluated and their motifs were classified according to Stith Thompson’s six volume work, Motif Index of Folk Literature. Additionally, each legend was evaluated from thematic, contextual and functional aspects. Key Words: Denizli, legend, motif, folk culture, folk narrative, belief. İÇİNDEKİLER ÖZET i ABSTRACT ii İÇİNDEKİLER iii KISALTMALAR viii GİRİŞ 1 1. ARAŞTIRMA BÖLGESİ 1 1.1. Denizli Adı ve Tarih İçinde Denizli 1 1.2. Denizli’nin Coğrafi Durumu 8 1.3. Denizli’nin Ekonomik Durum 15 1.4. Denizli’nin Sosyo-Ekonomik Yapısı 17 2. ARAŞTIRMANIN KONUSU 18 3. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ 18 4. ARAŞTIRMANIN AMACI 22 BİRİNCİ BÖLÜM EFSANE VE EFSANENİN DİĞER ANLATI TÜRLERİ İLE İLİŞKİSİ 23 1.1. GELENEKSEL BİR ANLATI TÜRÜ OLARAK EFSANE 23 1.1.1. Efsanenin Tanımı 23 1.1.2. Efsanenin Teşekkülü 29 1.1.3. Efsanelerin İşlevi 31 1.1.4. Efsane Tasnifleri 33 1.2. EFSANENİN DİĞER ANLATI TÜRLERİ İLE İLİŞKİSİ 43 1.2.1. Efsane mit ilişkisi 43 1.2.2. Efsane masal ilişkisi 46 1.2.3. Efsane-destan ilişkisi 49 1.2.4. Efsane-halk hikâyesi ilişkisi 49 İKİNCİ BÖLÜM DENİZLİ EFSANELERİNİN ANLATICILARI, İŞLEVSEL 51 ÖZELLİKLERİ VE MOTİF YAPISI 2.1. DENİZLİ EFSANELERİNİN ANLATICILARI VE DİNLEYİCİLERİ 51 iv 2.2. DENİZLİ EFSANELERİNİN İŞLEVSEL ÖZELLİKLERİ 53 2.3. DENİZLİ EFSANELERİNİN MOTİF YAPISI 57 2.3.1. Motif Kavramı ve “Motif İndex of Folk-Literature” Adlı Kataloğun Tanıtımı 57 2.3.2. Motif İndex’e Göre Denizli Efsanelerindeki Motiflerin Listesi 60 2.3.2.1. A. Mitolojik Motifler 61 2.3.2.2. B. Hayvanlar 74 2.3.2.3. C. Yasak 78 2.3.2.4. D. Sihir (Büyü) 79 2.3.2.5. E. Ölüm 86 2.3.2.6. F. Olağanüstülükler 86 2.3.2.7. H. İmtihanlar 105 2.3.2.8. J. Akıllılar ve Aptallar 106 2.3.2.9. K. Aldatmalar 106 2.3.2.10. M. Geleceğin Tayini 107 2.3.2.11. N. Şans ve Kader 109 2.3.2.12. P. Cemiyet 112 2.3.2.13. Q. Mükâfatlar ve Cezalar 120 2.3.2.14. S. Anormal Zulümler 124 2.3.2.15. T. Cinsiyet 125 2.3.2.16. V. Din 128 2.3.2.17. W. Karakter Özellikleri 147 2.3.2.18. Z. Çeşitli Motif Grupları 148 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DENİZLİ EFSANELERİNİN TASNİFİ VE EFSANE METİNLERİ 153 3.1. DENİZLİ EFSANELERİNİN TASNİFİ 153 3.1.1. Oluşum ve Dönüşümle İlgili Efsaneler 154 3.1.1.1. Taş kesilme efsaneleri 154 3.1.1.2. Gök cisimlerinin oluşumuyla ilgili efsaneler 155 3.1.1.3. Bulutların oluşumuyla ilgili efsane 156 3.1.1.4. Hayvanların yaratılışı ile ilgili efsaneler 157 3.1.1.5. Pınarların oluşumuyla ilgili efsaneler 159 v 3.1.2. Olağanüstü Varlık ve Olaylarla İlgili Efsaneler 159 3.1.2.1. Meleklerle ilgili efsaneler 159 3.1.2.2. Cinler ve şeytanlarla ilgili efsaneler 160 3.1.2.3. Evranla ilgili efsaneler 162 3.1.2.4. Rüyada haber verme ile ilgili efsaneler 164 3.1.2.5. Tayyi mekân motifini içeren efsaneler 166 3.1.3. Açıklayıcı Efsaneler 167 3.1.3.1. Yerleşim yerleriyle ilgili efsaneler 167 3.1.3.2. Tabiat unsurları ile ilgili efsaneler 170 3.1.3.3. Sularla ilgili efsaneler 174 3.1.3.4. Ağaç, orman ve bitkilerle ilgili efsaneler 176 3.1.3.5. Yer adlarıyla ilgili efsaneler 180 3.1.3.6. Aşk ve sevgi ile ilgili efsaneler 183 3.1.3.7. Mesleklerle ilgili efsaneler 184 3.1.3.8. Diğer açıklayıcı efsaneler 185 3.1.4. Dinî Efsaneler 186 3.1.4.1. İzlerle ilgili efsaneler 186 3.1.4.1.1. Peygamberimizin ayak iziyle ilgili efsane 186 3.1.4.1.2. Peygamberimizin atının ayak iziyle ilgili efsane 187 3.1.4.1.3. Hazreti Ali’nin atı Düldül ve köpeğinin ayak iziyle ilgili efsaneler 187 3.1.4.1.4. Evliyanın ayak iziyle ilgili efsane 188 3.1.4.1.5. Köroğlu’nun atının ayak iziyle ilgili efsane 188 3.1.4.2. Hızır üzerine efsaneler 188 3.1.4.3. Yatırlar ve mezarlıklarla ilgili efsaneler 192 3.1.4.4. Kesikbaşla ilgili efsane 199 3.1.5. Tarihle İlgili Efsaneler 199 3.1.5.1.Tarihi olaylarla ilgili efsane 199 3.1.5.2. Tarihi şahsiyetlerle ilgili efsaneler 200 3.1.5.3. Tarihi ve turistik yerlerle ilgili efsaneler 200 3.1.6. Hayvanlarla İlgili Efsaneler 202 3.1.6.1. Büyükbaş hayvanlarla ilgili efsaneler 203 vi 3.1.6.2. Küçükbaş hayvanlarla ilgili efsaneler 204 3.1.6.3. Kuşlarla ilgi efsaneler 204 3.1.6.4. Diğer hayvanlarla ilgili efsaneler 206 3.2.