Redakcja Maciej Mączyński Ewa Horyń Ewa Zmuda Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie 2018 Redakcja Maciej Mączyński Ewa Horyń Ewa Zmuda Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie 2018 © Akademia Ignatianum w Krakowie, 2018 Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Recenzenci prof. dr hab. Krystyna Kleszczowa dr hab. Bożena Sieradzka-Baziur, prof. IJP PAN i AIK Projekt okładki i stron tytułowych Joanna Panasiewicz ISBN 978-83-7614-397-2 Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 12 39 99 620 [email protected] http://wydawnictwo.ignatianum.edu.pl Dystrybucja: Wydawnictwo WAM tel. 12 62 93 254-255 • faks 12 62 93 496 e-mail: [email protected] W kręgu dawnej polszczyzny tom V Spis treści Wstęp 7 Zagadnienia ogólne Artur Rejter Między podmiotowością tekstu a ewolucją dyskursu naukowego 11 Bogdan Walczak Gramatyka historyczna a historia języka polskiego 25 Frazeologia i paremiologia Renata Dźwigoł Frazemy z pola leksykalno-semantycznego DIABEŁ wyrażające i opisujące cechy charakteru człowieka 37 Urszula Kolberová Kulturowy i językowy obraz kata w polskiej paremiologii 71 Agnieszka Piela Polskie zapomniane frazeologizmy z komponentem mak 85 Anna Piotrowicz Frazeologia z kręgu życia towarzyskiego w twórczości Stefana Żeromskiego 99 Onomastyka Józefa Kobylińska Językowe zagadki nazwy Niedźwiedź 119 6 SPIS TREŚCI Zenon Lica Nazwiska mieszkańców wsi Kolniszki w powiecie gołdapskim – na podstawie Ortsatlas des Kirchspiels „ALTE KIRCHE” GOLDAP. Kreis Goldap in Ostpreußen 129 Składnia Agnieszka Słoboda Składnia Kazań gnieźnieńskich w świetle ich wielowarstwowości 147 Maria Zając Wstęp do badań składni dawnych tekstów naukowych z zakresu językoznawstwa – metodologia badań i problemy badawcze 161 Język religijny Mariusz Frodyma Słownictwo polskie w rozariuszu paulińskim. Uwagi wstępne 179 Maciej Mączyński Godzinki o Ojcu Świętym Norbercie – XVII-wieczny rękopis z klasztoru norbertanek zwierzynieckich 189 Ewa Zmuda Siedm zamkow. Ktoremi Dusza zamkniona bespieczna iest – uwagi o języku średniopolskiej modlitwy karmelitańskiej 205 Bożena Żmigrodzka Aspekt strukturalny a potencjał illokucyjny modlitw Dworskiego nabożeństwa 221 Język listów Małgorzata Nowak Niech Cię Bóg Wielki prowadzi i ścieżki Twoje prości! – akty mowy z komponentem sakralnym w rodzinnych listach Wincentego Pola 241 Marceli Olma Leksyka obcego pochodzenia w listach familijnych Stanisława Chlebowskiego 255 W kręgu dawnej polszczyzny tom V Wstęp Zamierzenie zasygnalizowane w I tomie W kręgu dawnej polszczy- zny (Kraków 2016), by z publikacji obejmującej refleksję nad pol- szczyzną do 1939 roku uczynić wydawnictwo cykliczne, zostało zrealizowane. W roku 2016 wydaliśmy tomy trzeci i czwarty, obecnie do rąk Państwa trafiają kolejne tomy – piąty i szósty. Zgromadziliśmy w nich 31 artykułów naukowych, w których badacze z wielu ośrodków akademickich zaprezentowali wyniki swoich analiz. Ich wspólną treścią jest historyczna polszczyzna, poddawana oglądowi z różnorakich perspektyw – najliczniej reprezentowane są zagadnienia leksykalne oraz badania nad ję- zykiem tekstów, w dalszej kolejności – badania polszczyzny re- ligijnej, dawnej frazeologii i paremiologii, onomastyki i składni. Nie zabrakło też refleksji ogólnej – o relacjach pomiędzy historią języka a gramatyką historyczną (równorzędność/podrzędność) oraz o zależności językowego sygnalizowania podmiotu wypo- wiedzi od etapu ewolucji dyskursu naukowego. Wszystkim Autorom składamy serdeczne podziękowania za złożone do druku studia. Wyrazy szczególnej wdzięczności za wnikliwą lekturę tekstów oraz cenne uwagi, które znacząco podniosły rangę naszej publikacji, kierujemy do Pań Recenzen- tek – prof. dr hab. Krystyny Kleszczowej i prof. dr hab. Bożeny Sieradzkiej-Baziur. Sześć tomów z cyklu W kręgu dawnej polszczyzny, zawiera- jących 104 artykuły naukowe, pokazało, iż prace nad dawnym 8 WSTĘP językiem prowadzone są w wielu polskich ośrodkach badaw- czych. Cieszy szczególnie fakt, że tę tematykę podejmują ludzie nieraz bardzo młodzi, którzy rozpoczynają dopiero żmudne wydeptywanie naukowych ścieżek. Pozwala to mieć nadzieję, iż tradycja badań historycznojęzykowych będzie kontynuowana, a wyniki tych prac pozwolą nam spojrzeć na rozwój języka pol- skiego z szerokiej perspektywy. Zagadnienia ogólne W kręgu dawnej polszczyzny tom V Artur Rejter Uniwersytet Śląski, Katowice Między podmiotowością tekstu a ewolucją dyskursu naukowego Badania nad dziejami odmiany naukowej polszczyzny mają boga- tą tradycję. W tym obszarze problemowym powstawały zarówno opracowania monograficzne, jak i studia oraz rozprawy poświęcone rozmaitym kwestiom o różnym stopniu szczegółowości. Stan badań w tym zakresie przedstawia Agnieszka Szczaus (2015), która stwier- dza, że większość prac podejmuje problem kształtowania się i prze- obrażeń terminologii, znacznie rzadziej natomiast badacze sięgają do zagadnień szeroko pojętej natury tekstologicznej. Ewolucja dyskursu1 naukowego, jak zauważają uczeni, polega między innymi na krystalizowaniu się takich wykładników, jak: abstrakcyjność, precyzja, nieemocjonalność, bezosobowość czy obiektywność wywodu. Już najdawniejsze teksty, którym przypi- suje się walory naukowości charakteryzują się pewnymi sygnała- mi wymienionych wyżej cech (Bajerowa 2008, Ostaszewska 1994). W kręgu zagadnień związanych z problematyką kształtowa- nia się dojrzałego dyskursu naukowego sytuuje się również te- 1 Koncepcji dyskursu w samej lingwistyce jest wiele, mnie najbliższe są uję- cia: 1) jako ustabilizowanej konwencji społeczno-kulturowo-komunikacyjnej (Grzmil-Tylutki 2007), 2) całości (werbalnej i pozawerbalnej aktu komunikacji) (Duszak 1998), 3) nadrzędnego wobec stylu, gatunku i tekstu wzorca zdarze- nia komunikacyjnego i sposobu jego realizacji (Wojtak 2011), 4) jako modelu kształtowania tekstu niebędącego w relacji hierarchicznej wobec modelu ga- tunkowego (Witosz 2009). Wszystkie one zakładają, że dyskurs to coś więcej (szerzej) niż tekst i że dyskurs obejmuje swym zasięgiem czynniki zewnętrzne (pozawerbalne). Por również: Rejter, w druku. 12 ARTUR REJTER mat podmiotowości. To, że człowiek w języku i poprzez język zyskuje podmiotowość nie ulega wątpliwości. Subiektywizm komunikacji jest bowiem jej niezbywalnym atrybutem znajdują- cym rozmaite manifestacje językowe, tekstowe i – szerzej – dys- kursywne (Benveniste 19662, Bally 2008). Kwestie te są też często i – co ważne – różnie ujmowane pod względem teoretycznym (Witosz 2008). Podmiot tekstu (wypowiedzi) jest z jednej strony uwikłany w relacje z Innym, a także w sieć tekstów tworzących uniwersum komunikacyjne, z drugiej – ciąży ku indywidualno- ści i oryginalności w celu zaznaczenia własnego „ja”. Istotne, by spojrzeć na tę dychotomię w kategoriach komplementarności. Przekonująco pisze o tym Bożena Witosz: Bliskie postawom badawczym stylistyków jest stanowisko wskazu- jące, iż zanurzenie podmiotu w kontekście oraz wynikający z tego uwikłania dialogiczny kontakt indywiduum z obszarem Innego jest nie tylko czynnikiem ograniczającym jego wolność wyborów, ale także tym, co wzbogaca jego jednostkową złożoność. Pozytywny aspekt dostrzega się w takim budowaniu własnej oryginalności, by poprzez przyswojenie i akceptację, ale także przetwarzanie, uczy- nić to, co jest inne, obiektywne, swoim własnym, subiektywnym. W szerszej perspektywie doznawanie szeroko rozumianej inności (różnych konkretnych ty, anonimowego „trzeciego”, tradycji, kul- tury itp.) określić można jako konieczne dopełnienie podmiotowej aktywności (Witosz 2008: 133). Przedmiotem niniejszego opracowania jest zagadnienie pod- miotowości tekstu w zestawieniu z dziejami polskiego dyskur- su naukowego. Uściślając, pragnę zastanowić się nad funkcjami manifestacji językowych (szerzej: tekstowych) podmiotu (na- dawcy) wypowiedzi w zależności od etapu ewolucji wybranego typu dyskursu. Za etap krystalizowania się odmiany naukowej polszczyzny uznaję okres XVI-XVIII w.3, od XIX stulecia do cza- sów obecnych zaś to według mnie czas funkcjonowania wy- kształconego dyskursu naukowego w polskiej przestrzeni dys- kursywnej. Rzecz jasna, konieczne jest poczynienie zastrzeżenia, 2 Fragmenty tej pracy przełożono na język polski (Benveniste 2008). 3 Podobnie problem ujmuje Jerzy Biniewicz (2002). Autor etap kształtowania się polskiego języka nauk ścisłych przesuwa nawet do przełomu XVIII i XIX w. MIĘDZY PODMIOTOWOŚCIĄ TEKSTU A EWOLUCJĄ DYSKURSU NAUKOWEGO 13 że w drugim ze wskazanych przedziałów również zaszły zna- czące przeobrażenia, niemniej mimo to można wówczas mówić o pełnoprawnej odmianie dyskursu. Wyznaczniki tekstowej manifestacji podmiotu wypowiedzi widoczne są już w najstarszym polskojęzycznym tekście nauko- wym, za jaki niektórzy uznają Traktat o ortografii (a ściślej wier- szowane abecadło wieńczące owo dzieło) Jakuba Parkoszowica z połowy XV wieku: Kto chce pisać doskonale język polski i też prawie, umiej obiecado moje, ktorem tak napisał tobie, (…) Ale bych ci nie przedłużył ani teskności uczynił, patrzy obiecada mēgo tobie tu napisanego, boć w niem każde słowko tobie pismem rozny głos da w sobie. Pisz jē w jimię Boże tako, jeżem ci napisał jako. (PT, 108-1094) Uobecnienie podmiotu (nadawcy) tekstu widoczne w formach zaimkowych i werbalnych jest tu konsekwentnym zabiegiem określającym pragmatyczny wymiar komunikatu, towarzyszy mu bowiem wskazanie (za pomocą podobnych środków języko- wych) odbiorcy. Taki – dialogiczny – charakter komunikacji na- ukowej, przybierający rozmaite kształty, stanowi o jej