1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA IM. STANISŁAWA LESZCZYCKIEGO PRACE GEOGRAFICZNE NR 218 2 GEOGRAPHICAL STUDIES No. 218 GEOPOLITICAL PROBLEMS OF POLISH TERRITORIES http://rcin.org.pl 3 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT GEOGRAFII I PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA IM. STANISŁAWA LESZCZYCKIEGO PRACE GEOGRAFICZNE NR 218 PROBLEMATYKA GEOPOLITYCZNA ZIEM POLSKICH pod redakcją Piotra Eberhardta WARSZAWA 2008 http://rcin.org.pl 4 KOMITET REDAKCYJNY REDAKTOR: Grzegorz Węcławowicz CZŁONKOWIE: Jerzy Grzeszczak, Barbara Krawczyk, Jan Matuszkiewicz, Jerzy Parysek RADA REDAKCYJNA Bolesław Domański, Adam Kotarba, Jan Łoboda, Andrzej Richling, Jan S. Kowalski, Andrzej Lisowski, Eamonn Judge, Lydia Coudroy RECENZENCI TOMU: Antoni Kukliński, Paweł Wieczorkiewicz ADRES REDAKCJI: Dział Wydawnictw IGiPZ PAN ul. Twarda 51/55, 00–818 Warszawa Opracowanie techniczne: Ewa Jankowska Zdjęcie na okładce: Barbara Jaworska i Janusz Księżak © Copyright by Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN im. Stanisława Leszczyckiego, Warszawa 2008 PL ISSN 0373-6547 ISBN 978-83-61590-08-8 Łamanie wykonano w Dziale Wydawnictw IGiPZ PAN, ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa Druk: Drukarnia KLIMIUK, ul. Foksal 11, 00-372 Warszawa e-mail: [email protected] http://rcin.org.pl 5 SPIS TREŚCI I. Piotr Eberhardt – Przedmowa ...............................................................................7 I. WPROWADZENIE .............................................................................................15 Dobiesław Jędrzejczyk – U źródeł polskiej myśli geopolitycznej...........................15 II. DYLEMATY GEOPOLITYCZNE POLSKI .....................................................29 Marek Sobczyński – Zmienność funkcji granic międzynarodowych na ziemiach polskich od czasów rzeczypospolitej szlacheckiej do przystąpienia Polski do ukła- du z Schengen..........................................................................................................29 Leszek Moczulski – Polska pomiędzy Niemcami a Rosją mit geopolityczny a rze- czywistość................................................................................................................55 Tomasz Otremba – Punkty zwrotne dziejów Polski XX wieku ................................85 Piotr Łossowski – Geopolityczne dylematy stosunków Polski i państw bałtyckich.105 Jerzy Bański – Polska i Europa Środkowo-Wschodnia w koncepcjach podziału Europy...................................................................................................................121 III. UWARUNKOWANIA GEOPOLITYCZNE ZIEM POLSKICH W OKRESIE I WOJNY ŚWIATOWEJ.......................................................................................135 Piotr Eberhardt – Projekty aneksyjne Cesarstwa Niemieckiego wobec ziem polskich podczas I wojny światowej....................................................................................135 Piotr Eberhardt – Projekty aneksyjne Cesarstwa Rosyjskiego wobec ziem polskich podczas I wojny światowej....................................................................................151 Artur Roland Kozłowski – Rok 1918 – niezapomniany pokój brzeski ................163 IV. WPŁYW UWARUNKOWAŃ GEOPOLITYCZNYCH NA KWESTIE NARO- DOWOŚCIOWE...................................................................................................187 Andrzej Piskozub – Wspólnota cywilizacyjna mieszkańców Europy środkowo- wschodniej ............................................................................................................187 Marek Barwiński – Konsekwencje zmian granic i przekształceń politycznych po II wojnie światowej na liczebność i rozmieszczenie Ukraińców, Łemków, Białorusinów i Litwinów w Polsce........................................................................217 Andrzej Rykała – Przemiany sytuacji społeczno-politycznej Karaimów polskich na tle zmian ich przynależności państwowej ........................................................237 Mariusz Kowalski – Wileńszczyzna jako problem geopolityczny w XX wieku ....267 V. WPŁYW UWARUNKOWAŃ GEOPOLITYCZNYCH NA ORGANIZACJĘ TERYTORIALNĄ POLSKI W XX WIEKU .......................................................297 Andrzej Miszczuk – Wpływ uwarunkowań geopolitycznych na ewolucję podziału terytorialnego Polski w XX wieku.........................................................................297 Grzegorz Węcławowicz – Geopolityczne wymiary w kształtowaniu koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju..............................................................319 VI. POSŁOWIE ....................................................................................................333 Antoni Kukliński...................................................................................................333 Paweł Wieczorkiewicz..........................................................................................335 http://rcin.org.pl 6 http://rcin.org.pl 7 Prace Geograficzne 218 Problematyka geopolityczna Ziem Polskich PRZEDMOWA Wśród polskich geografów i historyków istnieje powszechne przekonanie, że polskie dokonania dotyczące problematyki geopolitycznej są bardzo skromne i pozbawione oryginalności. Wymienia się zazwyczaj jedynie ostrą polemi- kę między zwolennikami orientacji utożsamianej z postaciami Piłsudskiego i Dmowskiego. Ten powierzchowny pogląd jest mocno ugruntowany w publicy- styce politycznej. Ponadto samą geopolitykę traktowano często jako pseudonau- kę, która nie ma własnego pola badań i nie ukształtowała spójnej metodologii. Podobne nastawienie odnosiło się do geografii politycznej, która też była ujmo- wana jako mało ważny dział geografii historycznej, pozbawiony istotniejszych walorów wyjaśniających. Przyczyny tego stanu rzeczy były dość złożone. W krajach obozu komuni- stycznego przez wiele dziesięcioleci samo pojęcie geopolityka było oceniane nad wyraz krytycznie. Widziano w niej jedynie oręż ideologiczno-propagandowy. Wykorzystanie jej przez nazistów też utrudniało jej bardziej wyważoną ocenę merytoryczną. Nie było to jednak decydujące. Nowy porządek polityczny Polski i Europy ukształtowany po werdyktach jałtańsko-poczdamskich wydawał się ostatecznie ustalony i nie przewidywano poważniejszych zmian geopolitycznych. Rozważania na temat położenia Polski i jej relacji z sąsiadami wymagały przy- jęcia tylu uproszczonych założeń, że traciły wszelki sens poznawczy. Dotyczyło to zarówno przeszłości, teraźniejszości, jak i przyszłości. Studia z zakresu zmian granicznych oraz walk o dominację polityczną oceniano jako objaw nawiązy- wania do przebrzmiałych reminiscencji nacjonalistycznych. Wszystko to razem powodowało, że zagadnienia poświęcone geopolityce oraz geografii politycznej ulegały marginalizacji i zatarciu w świadomości geografów, historyków, a na- wet politologów. Nie zdawano sobie sprawy, że w pierwszej połowie XX wieku powstało w Polsce z tego zakresu wiele interesujących opracowań naukowych odznaczających się nowatorstwem myśli i wysokim poziomem merytorycznym. Podobnie mało znane były późniejsze opracowania opublikowane na emigracji. Brakowało przepływu informacji i swobodnej wymiany poglądów. Dlatego też przystępując kilka lat temu do studiów na temat rozwoju polskiej myśli geopolitycznej nie zdawałem sobie sprawy, że dorobek twórczy z tej dzie- dziny jest tak bogaty i różnorodny. Efektem tych prac były dwie książki: „Polska i jej granice. Z rozwoju polskiej geografii politycznej” oraz „Twórcy polskiej geo- polityki”. Starałem się w nich wykazać, że osiągnięcia naukowe z tego zakresu tak mało znane wśród współczesnych geografów, historyków i politologów są godne przypomnienia i spopularyzowania. Omówiłem liczne autorskie wizje, projekty http://rcin.org.pl 8 i koncepcje dotyczące usytuowania geopolitycznego Polski. Położenie między imperialną Rosją a ekspansywnymi Niemcami stanowiło realne zagrożenie, a to stanowiło impuls dla tworzenia różnorodnych scenariuszy geopolitycznych. Wiele z nich miało interesujące założenia metodologiczne. Pomimo że Polska była zazwyczaj przedmiotem, a nie podmiotem wielkiej polityki europejskiej, to jednak badacze i działacze polscy prowadzili oryginalne rozważania o różnym stopniu złożoności i realności. Druga połowa XX wieku aż do przełomu lat 80. i 90. była okresem zastoju i braku bardziej ambitnych ujęć diagnostycznych i prognostycznych. Dualistyczny podział polityczny Europy ulegał petryfikacji i nie przewidywano poważniejszych zmian w warunkach geopolitycznych kon- tynentu europejskiego. Nieoczekiwany przez specjalistów upadek komunizmu oraz rozpad Związku Sowieckiego otworzył nowe, nieograniczone możliwości badawcze. Nie tylko uległa likwidacji rygorystyczna cenzura, ale również na naszych oczach zmieni- ła się diametralnie sytuacja geopolityczna Polski, Europy i świata. O skali tych zmian świadczy często przypominany fakt, że Polska w ciągu zaledwie kilku lat zmieniła wszystkich swoich sąsiadów. Na miejsce Związku Sowieckiego, Cze- chosłowacji i Niemieckiej Republiki Demokratycznej powstało siedem odręb- nych podmiotów politycznych (Niemcy, Republika Czeska, Słowacja, Ukraina, Białoruś, Litwa, Federacja Rosyjska). Dzięki uzyskaniu suwerenności Polska może znowu po kilku dziesięcio- leciach przerwy samodzielnie oceniać swoją przeszłość i kreować przyszłość geopolityczną. Relacje między Warszawą a Moskwą nie muszą być poddawane swoistej mistyfikacji i zakłamaniu. Równocześnie możemy realizować własne cele geopolityczne. Mogą być one artykułowane w sposób swobodny, nieograni- czony względami politycznymi i ideologicznymi. Mamy