N O ZIEMIĘ NASZĄ, NIE WASZĄ N Ideowe aspekty procesów narodowotwórczych w Europie Środkowej i Wschodniej Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia N O ZIEMIĘ NASZĄ, NIE WASZĄ N Ideowe aspekty procesów narodowotwórczych w Europie Środkowej i Wschodniej Pod redakcją Łukasza Adamskiego Warszawa 2017 © Copyright by Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia 2017 Recenzent: prof. Andrzej Gil Redakcja tekstu: Małgorzata Krystyniak Korekta: Katarzyna Staniewska Redakcja techniczna: Dorota Dołęgowska Projekt okładki: Piotr Perzyna, ALC Marketing Wyklejki: Jan Matejko, Unia lubelska, 1869 Mychajło Chmelko, Na wieki z Moskwą, na wieki z narodem rosyjskim, 1951 ISBN: 978-83-64486-61-6 Wydawca: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia ul. Jasna 14/16a, 00-041 Warszawa tel. + 48 22 295 00 30, fax + 48 22 295 00 31 e-mail: [email protected], www.cprdip.pl Druk i oprawa: Centrum Poligrafii Sp. z o.o. 02-232 Warszawa, ul. Łopuszańska 53 Spis treści Łukasz Adamski .................................................................................... 9 Myśl polityczna wobec procesów unarodowiania i przenarodowiania się Europy Środkowej i Wschodniej N Hieronim Grala ..................................................................................... 19 Rzeczpospolita wobec pretensji Moskwy/Rosji do ziem ruskich Kiriłł Koczegarow ................................................................................. 59 „Dziwną jest rzeczą Polakom ruskiej ziemi dziedzicami nazywać się”. Przeszłość dawnej Rusi w koncepcjach politycznych starszyzny kozackiej w drugiej połowie XVII wieku Hubert Łaszkiewicz .............................................................................. 91 Władca i władza w Carstwie Moskiewskim i w Rzeczypospolitej w XVII wieku wobec centrum i okrain Natalja Puminowa ................................................................................ 109 Krytyka „prawosławia kijowskiego” w myśli religijnej Państwa Moskiewskiego w ostatniej ćwierci XVII wieku Richard Butterwick-Pawlikowski ...................................................... 135 Koncepcja narodu w polskim dyskursie końca XVIII wieku. Rozważania nad Konstytucją 3 maja Andrij Portnow ..................................................................................... 153 Jak Rosja poznawała „swoich”. Obrazy ziem „nowo nabytych” wskutek rozbiorów Rzeczypospolitej w świadomości społecznej i polityce władz Cesarstwa Rosyjskiego (koniec XVIII – początek XIX wieku) Mikołaj Getka-Kenig ........................................................................... 183 Problem tak zwanych ziem zabranych w dobie „wskrzeszonej” Polski (Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego), 1807–1831 Łukasz Adamski .................................................................................... 205 Małorosja, Ruś czy Ukraina. Rywalizacja oraz współistnienie określeń południowo-wschodnich prowincji przedrozbiorowej Rzeczypospolitej i ich ludności w języku polskim doby zaborów Darius Staliūnas .................................................................................... 247 Zmiana nazwy obszaru geograficznego jako narzędzie symbolicznego zawłaszczenia – Litwa i jej usytuowanie na rosyjskich mapach wyobrażeniowych Piotr Głuszkowski ................................................................................ 261 Tożsamość ziem białoruskich w percepcji rosyjskiej inteligencji w pierwszej połowie XIX wieku Jurij Borisionok ..................................................................................... 285 Chłop i szlachcic na ziemiach białoruskich w długim XIX wieku: z czego i dlaczego zrodził się białoruski projekt narodowy Aleksander Smalianczuk .................................................................... 307 Zachodniorusizm i krajowość – próba analizy komparatystycznej Wasyl Uljanowski ................................................................................. 323 Cerkiew nasza – nie wasza: ideowe podstawy i właściwości konfliktu między ukraińskimi i rosyjskimi duchownymi i świeckimi na Wszechukraińskim Prawosławnym Soborze Cerkiewnym w 1918 roku Marek Kornat ........................................................................................ 361 Z projektów federacyjnych w polskiej myśli politycznej (1917–1921) Rafał Tarnogórski ................................................................................. 411 Prawo Białorusinów i Ukraińców do samostanowienia w polskiej myśli prawnej (1917–1923) N Noty o autorach .................................................................................... 429 Indeks osób ........................................................................................... 433 Ilustracje ................................................................................................ 469 ŁUKASZ ADAMSKI Myśl polityczna wobec procesów unarodowiania i przenarodowiania się Europy Środkowej i Wschodniej Nie sposób analizować polityki bez historii. Przeszłość z przyszło- ścią znajduje się bowiem w nieustannym dialogu. Przeszłość wpływa na nasze wyobrażenia o teraźniejszości i kształtuje nasze przewidywania na temat przyszłości, z kolei teraźniejszość oddziałuje na nasze przekona- nia o przeszłości. Świadomość tych interakcji jest warunkiem sine qua non rzetelnej pracy historycznej i rzetelnej analizy politycznej. Jak pisał ongiś Juliusz Mieroszewski, jeden z najwybitniejszych polskich pisarzy politycznych XX wieku: „Polityka w 70%, a może nawet w 80% jest dys- kusją na temat historii”1. Przeszłość nie tylko wpływa na kształt kultury narodowej i na politykę każdego państwa, ale i na zasadzie reakcji zwrotnej oddziałuje na postrzeganie tejże kultury i tejże polityki przez innych, w szczegól- ności – przez sąsiednie narody. Historiografia zaś swoje piętno na te- raźniejszości wyciskała i wyciska nie tylko jako nauka ustalająca fakty z przeszłości, lecz znacznie mocniej – jako siła sprawcza odmiennych 1 Rosyjski „kompleks polski” i obszar ULB, „Kultura” 1974, nr 9, s. 4. |10 Łukasz Adamski interpretacji tejże przeszłości, stających się z biegiem lat częścią świado- mości zbiorowej współczesnych narodów. Nie powinno to zresztą dziwić. W końcu wiadomo, że narody – rozumiane jako wspólnoty polityczno-kulturowe, świadome swojej odrębności, połączone chęcią bycia razem w jednym państwie bądź też zjednoczenia się w ramach jednego państwa – mogą być wewnętrznie zróżnicowane, a ich członkowie mogą wręcz używać różnych języków czy różnić się wyznaniem. Jednakże trwają i się rozwijają, bo ludzie z nimi się identyfikujący wierzą, iż nie tylko oni sami, ale również ich przodkowie dzielili wspólny los, że wytworzyli wspólną narodową kul- turę, którą mają obowiązek utrzymywać i przekazać w spadku kolejnym pokoleniom. Dlatego właśnie historia narodowa, przekazywana z poko- lenia na pokolenie uzupełniana przez narodowe literaturę, malarstwo, muzykę, a w ostatnich dziesięcioleciach również, a może przede wszyst- kim, film, napełniona jest symboliką, w sposób zrozumiały wywołującą u jej odbiorców wzruszenie, jawne bądź stłumione emocje. W ten sposób jednak historia narodowa pełna jest również uproszczeń i mitologemów, a oparta na niej kultura narodowa zawie- ra ogromne ładunki emocjonalne. Czynią one ze społeczeństwa naród. Gdy jednak wybuchają – o co łatwo, gdy napotykają podobne ładunki emocjonalne u nosiciela innej kultury i tradycji narodowej – powsta- ją konflikty pamięci historycznej. Gdy zaś dochodzi do zwarcia całych ideologii narodowych, to wybuchają coraz bardziej emocjonalne wojny o historię, a czasem wręcz wojny prawdziwe. Uwagi te z pewnością powinny znaleźć zastosowanie w anali- zie sytuacji politycznej w Europie Środkowej i Wschodniej, badaniu wzajemnych stosunków nie tylko trzech największych narodów tej części naszego kontynentu – Rosjan, Polaków i Ukraińców – ale także Litwinów i Białorusinów. Co do zasady kultura i świadomość histo- ryczna każdego z tych narodów oparta jest w części lub wręcz w ca- łości na konkurencyjnej wobec sąsiadów narracji historycznej. Tak chciała logika procesów narodowotwórczych z XIX i pierwszej połowy XX wieku. Te wizje narodowej przeszłości, w mniejszym czy większym stopniu wykrzywione bądź uproszczone, wbrew staraniom wielu hi- storyków, usiłujących mozolnie rekonstruować złożony obraz dziejów, dominują wśród opinii publicznej wspomnianych państw, a nierzadko Myśl polityczna wobec procesów unarodowiania i przenarodowiania się… 11| stają się przedmiotem politycznej instrumentalizacji czy jedną z przy- czyn napięć międzynarodowych. Obserwujemy to na przykład w re- lacjach polsko-ukraińskich, obciążonych zwłaszcza kwestią oceny rzezi wołyńskiej. Co gorsza, historia może być też czynnikiem prowa- dzącym do wojny. Tak się dzieje w stosunkach ukraińsko-rosyjskich. Wprawdzie wina i polityczna oraz prawna odpowiedzialność państwa rosyjskiego za agresję na Ukrainę powinna być powszechnie uznana za rzecz oczywistą, to jednak bez realnie istniejącego konfliktu wy- obrażeń o przeszłości, zakotwiczonych głęboko w kulturze rosyjskiej i ukraińskiej – m.in. tych o istocie ruskości – kremlowskiej propagan- dzie byłoby znacznie trudniej pozyskać społeczne poparcie dla swojej polityki. Zmiana mitologii narodowych jest sprawą trudną, ale nie bezna- dziejną, a w obecnych realiach politycznych – wręcz pilną. Profesjonalni historycy, w tym badacze z Białorusi, Litwy, Polski, Rosji i Ukrainy, odczuwający jakiś obowiązek wobec wspólnoty, w której żyją, winni wykorzystywać swoją wiedzę i umiejętności do promowania rzetelne- go, wyważonego obrazu dziejów wschodniej części kontynentu euro- pejskiego.