i T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI XI.-XIII. YÜZYILLARDA ANADOLU’DA İSLÂMİYET YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Muhammet KEMALOĞLU Danışman Prof. Dr. Kâzım Yaşar KOPRAMAN ANKARA-2012 iii T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI XI.-XIII. YÜZYILLARDA ANADOLU’DA İSLÂMİYET YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Muhammet KEMALOĞLU Danışman Prof. Dr. Kâzım Yaşar KOPRAMAN ANKARA-2012 iv İÇİNDEKİLER………………………………..………………….......……………..iv ÖNSÖZ………………………………………..…………….......………....……....ix KISALTMALAR…………………….……...……………….....………….....……..x ÖZET…………………………….……...……………….....……………..……......xi ABSTRACT…………………………….……...……….....……………..……......xii GİRİŞ…………………………………….……...……………….....………….....…1 KAYNAKLAR VE ARAŞTIRMALAR………....................……...….....………..1 A. KAYNAKLAR……………………..…..………………………...….....………..1 1.Diplomatik Belgeler……….…………..………...……………………….....…....1 2.Vakfiyeler………………………….…………...………………..........................2 a. Caca-oğlu Nureddin’in 1272 Tarihli Arapça-Moğolca Vakfiyesi………...2 b.Ahî Evren Şeyh Nâsıreddin Vakfiyesi….……………….…………............4 3.Vekâyinâmeler ……………..………………….……………….........................4 a. El-Evāmirü'l-'Alā'iyye fī'l-Umuri'l-'Ala'iyye…………………………..……..4 b.Müsâmeretü’l Âhbar ve Müsâyeretül-Ahyâr…………...........................5 c.Anonim Târih-i Âl-i Selçuk….……………………..…..…...........................6 ç. Camî’ü'd-Düvel Sahâyifü'l-Ahbâr……………...…...……………..............7 d. Ebu'l-Farac Tarihi…………...……..….....................................................7 e. Süryâni Patrik Mihael'in Vekâyinâmesi…...............................................8 f. Alexiad……………………………………….……………..…………..……..8 4.Evliya Menkabeleri.. ……….……………………...………........................…...9 a.Feridun b. Ahmed-i Sipehsâlâr’ın Risâlesi …………..…………………..10 b. Âriflerin Menkabeleri) …………………………………………………......10 5.Seyahatnâmeler….. ……….……………...……………….....……….…....….14 a. Marko Polo Seyahâtnâme………………………………………………...14 b.İbn-i Battuta Seyahâtnâme …...……………………………………...……15 B. ARAŞTIRMALAR.………………………...…….…...............……….....…...16 v I. BÖLÜM ANADOLU’NUN FETHİ TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ…....................….21-30 II. BÖLÜM ANADOLU’NUN TÜRKLERDEN ÖNCEKİ DİNİ DURUMU…......…........31-34 III. BÖLÜM XI - XIII. YÜZYILLARDA TÜRKİYE’DE İSLÂMİYET……….…......…......35-85 1.Türkler’in İslâmiyet’e Girişi........................…………............................……35 2.Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmiyet’in Yayılışı.......................................42 3.Tasavvuf Hareketleri ve Mutasavvıfların Anadolu’daki Faâliyetleri............ 55 i.Ahmed Yesevî ve Yesevîlik…....………....………………………....……...….63 i.i.Ahmed Yesevî'nin Müritlerinin Anadolu’daki Faâliyetleri.………….....……63 i.ii. Yesevî'den Gelen Tarikatlar……………….………………...………...........64 ii.Hacı Bektaş-î Velî ve Bektâşîlik…………………….………….....………......65 ii.i.Anadolu'ya Gelişi ve Anadolu’daki Faâliyetleri.....................……….....….69 ii.ii. Eserleri………..…...……………………….……….………....………...…...70 ii.a.Kitâbü'l-Fevâ'id..........………................................………...……...............71 ii.b.Fâtiha Sûresi Tefsiri.................................................................................71 ii.c.Şathiyye....................................................................................................71 ii.d.Hacı Bektaş'ın Nasihatleri........................................................................73 ii.e.Makâlât.....................................................................................................73 iii.Ahilik…………...……….…………………………….……………....………….73 vi iii.i. Ahiliğin Ortaya Çıkışını Hazırlayan Sebepler……...……….........…….….75 iii.ii. Ahî Birliklerini Kuran Düşünce……………………………………....…......78 iii.iii. Ahi Birliklerinin Kaynağı……………………………………………............80 iii.iv. Ahiliğin Anadolu’da Yayılışı…………….……………………….…........…82 IV. BÖLÜM SOSYAL ZÜMRELER……………………………..………...................…...86-97 i.Gâziyân-ı Rum…………………………………..……………………......……..87 ii.Bâcıyân-ı Rum…………………………………………..………………...........89 iii.Abdalân-ı Rum....………………………………………………….....…..........92 iv.Alpler-Gâziler.…………………..…………………………….……..………….94 V. BÖLÜM SOSYAL İLİŞKİLER….……...................................................................98-108 i.Müslim-Gayr-i Müslim İlişkileri………………………......……….….…….....100 ii.Gayr-i Müslimlerle Evlilik………………………………….…..…….......…....102 iii.Dini Törenler……………………………………………………….……….....105 VI. BÖLÜM DİNİ VE SOSYAL ESERLER….….......................................................109-161 vii I.Dini Eserler.........................................................................................109-143 i.Camîler (Mescidler)……………………………………....…………..........….110 i. i. XI.-XIII. Yüzyılda Anadolu’daki Selçuklu Camîleri ( Mescid)-İnşa Tarihleri ve Bânileri …………………………………………......…................................114 ii.Namazgâhlar …………………………………………………......…..............119 İİİ.Ziyaretgâhlar ……………………………….………..…………......…..........120 iv.Türbeler …………………....................……………………......…...............122 iv.i.XI.-XIII. Yüzyılda Anadolu’daki Selçuklu Türbeleri-İnşâ Tarihleri ve Bânileri……………………………………………………………………………123 v.Kümbetler….………………………………..………..…………......…...........126 v.XI.-XIII. Yüzyılda Anadolu’daki Selçuklu Kümbetleri-İnşâ Tarihleri ve Bânileri………………………………..……………………...…...…..................127 vi.Mezarlar………………………………...……..…………......…....................129 vii.Tekkeler………………………………..……………………...….....….........130 viii.Zaviyeler…………………..………………….…………………..........….....134 viii.i.İbn-i Battuta'nın Anadolu’da Ziyâret Ettiği Zaviyelerin Ziyaret Sırasına Göre Adları ve Yerleri……………………….………….……….......................143 II.Sosyal Eserler...................................................................................144-161 i.Vakıflar……………………………..………….………...................................145 ii.Dârüşşifalar. ……………………..………….………....................................148 ii.i XI.-XIII. Yüzyılda Anadolu’daki Selçuklu Dârüşşifâları-İnşâ Tarihleri ve Bânileri………………………………….………..............................................151 iii.İmâretler- Aşevleri ………………….………..............................................152 iv.Ribâtlar………………………...……………….………................................153 v.Hanlar ve Kervansaraylar………………..………………….………..….......155 v.i.XI.-XIII. Yüzyılda Anadolu’daki Selçuklu Hanları-İnşâ Tarihleri ve viii Bânileri………………..…………………………………….…….………….......158 VII. BÖLÜM EĞİTİM-ÖĞRETİM ….................................……..................................162-167 XI.-XIII. Yüzyılda Anadolu’daki Selçuklu Hanları-İnşâ Tarihleri ve Bânileri………………………...……………………………....…..…...….…….165 SONUÇ………………………...……………………………....…..…...….…….168 KAYNAKÇA………………………...……………………..…....…..…………..171 HARİTALAR……………...……………………………....…….…….…………197 RESİMLER………………………………………………………………...……..203 ÖZET……………………...……………………………....…..…...….………….205 ABSTRACT ……………...…………………………....…..…...…....………….206 ix ÖNSÖZ Türkiye Selçukluları Döneminde Anadolu’da İslâmîyet (XI. -XIII. Yüzyıllar) adlı bu çalışma, bu dönemle ilgili yapılmış olan bilimsel çalışmalarda varılan sonuçlar ve ana kaynaklardan yararlanılarak meydana getirilmiştir. Çalışmalarım sırasında değerli bilgileri ve maddi-manevi yardımları ile beni yönlendiren sayın hocam Prof. Dr. Kâzım Yaşar KOPRAMAN’a teşekkürü borç bilirim. Ayrıca çalışmalarım süresince bana her konuda yardımcı olan Ankara Üniversitesi Kütüphânesi ve Gâzi Üniversitesi Kütüphânesi’nin değerli çalışanlarına teşekkür ederim. XI. -XIII. Yüzyıllar Arasında Anadolu’da İslâmîyet adıyla yaptığımız bu çalışmanın bu meseleye çok küçük de olsa bir katkı yapması bizi mutlu eder. Muhammet Kemaloğlu Ankara 2012 x KISALTMALAR A.Ü.D.T.C.F.D. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi A.Ü.İ.F. Yay. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayını Bel. Belleten Bkz. Bakınız D.E.F.M Darülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası D.İ.A. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi D.G.B.İ.T. Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi İ.A. İslâm Ansiklopedisi İ.Ü.E.F.T.D. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi M.Ö. Milattan Önce M.S. Milattan Sonra nşr: Neşir O. A . Osmanlı Araştırmaları s. Sayfa SAD Selçuklu Araştırmaları Dergisi T.A.D. Türkiyat Araştırmaları Dergisi T.E.D. Türk Etnografya Dergisi T.H.İ.T.M Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası T.K.A.E. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Dergisi T.M Türkiyat Mecmuası TTK Türk Tarih Kurumu V.D. Vakıflar Dergisi vb. Ve benzeri vs. Ve sâire Yay. Yayınlayan 1 GİRİŞ KAYNAKLAR VE ARAŞTIRMALAR Gerek Büyük Selçuklular, gerekse onlardan doğan diğer Selçuklu devletleri ve Beylikler döneminde maddi ve manevi sahada önemli eserler meydana getirilmiştir. Özellikle Anadolu’da kurulan Türkiye Selçuklularından ve beyliklerden pek çok tarihi yapı günümüze ulaşmıştır. Günümüzde bu eserlerden Selçukluların kültür ve medeniyette ne kadar ileri gittiklerini görmek mümkündür. Türkiye Selçukluları’nın siyâsî tarihi, kültür ve medeniyeti hakkında pek çok çalışmalar yapılmıştır. Bu dönemi çeşitli yönleriyle aydınlatan eserler ve belgeler ortaya çıkarılmış, yayınlanmış ve değerlendirilmiştir. Bunlar bu sahanın uzmanlarınca çok iyi bilinmektedir. Ancak bütün bu çalışmalara rağmen bu devrin birçok siyâsî ve kültürel meselesi hâlâ yeterince aydınlatılamamıştır. A. KAYNAKLAR Türkiye tarihinin temel unsurlarından birisi olan Türkiye Selçukluları, tarih boyunca bu ülkede kurulan devletlerarasında önemli bir yer işgal eder. Buna rağmen, yerli kaynakların yetersizliği yüzünden, Türkiye Tarihi’nin bu devrine ait bazı meseleleri henüz aydınlatılamamıştır. Bu devirde Türkiye’nin bilhassa sosyal ve