1 ROCZNIK LESZCZYŃSKI Tom 17 Leszno 2017 2 „Rocznik Leszczyński” wydawany jest przez Leszczyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk ze środków przyznanych przez Urząd Miasta Leszna oraz wsparcia finansowego Starostwa Powiatowego i z funduszy własnych Rada Redakcyjna dr Janina Małgorzata Halec prof. zw. Wojciech Nawrocik dr Elżbieta Olender – sekretarz prof. zw. Stanisław Sierpowski – przewodniczący dr Kamila Szymańska prof. dr hab. Miron Urbaniak – zastępca przewodniczącego Redakcja merytoryczna prof. zw. Stanisław Sierpowski Opracowanie redakcyjne mgr Olga Bronikowska Adres Redakcji Archiwum Państwowe w Lesznie ul. Ludwika Solskiego 71 64-100 Leszno tel. 65 526 97 19 [email protected] [email protected]; [email protected]; [email protected]; [email protected] ISSN 0137-4036 Skład, druk i oprawa MEDIA-EXPO Wawrzyniec Wierzejewski www.media-expo.pl 3 SPIS TREŚCI DEDYKACJA Pasjonat rzeczy wielkich i małych (Jadwiga Kiwerska, Bogdan Koszel) ........7 *** Przedmowa (Stanisław Sierpowski) .............................................................11 ARTYKUŁY Miron Urbaniak, 160-lecie kolei w Lesznie (1856–2016) ..........................15 Jerzy Topolski, Paradoksy badań regionalnych ............................................35 *** Łukasz Hajdrych, Przemoc wobec kobiet a procesy o czary w Klecze- wie w latach 1624–1626 ................................................................................41 Alojzy Konior, Czesław Miłosz o Janie Amosie Komeńskim ......................53 Mateusz Gołembka, Stanisław Leszczyński w świadomości histo- rycznej Wielkopolan ......................................................................................59 Julia Olejniczak, Praca domowa i aktywność zawodowa kobiet po- znańskich na przełomie XIX i XX wieku ......................................................67 Tomasz Musielak, Dziedzictwo niedostrzegalne. Cmentarze poewan- gelickie na terenie Rawicza ...........................................................................75 Jerzy Bogdanowicz, Nationalpolitische Erziehungsanstalt Wart- hegauschloss Reisen/Wollstein, czyli Narodowopolityczny Zakład Wychowawczy Kraju Warty zamek Rydzyna/Wolsztyn ................................ 93 Bogumił Rudawski, Grabież mienia polskiego w wybranych miastach regionu leszczyńskiego w okresie okupacji niemieckiej 1939–1945 ..........117 Maciej Kościuszko, Funkcjonowanie komendantury wojennej Armii Czerwonej w Lesznie w 1945 roku ..............................................................125 Elżbieta Olender, Powstanie Powiatowego Archiwum Państwowego w Lesznie jako element rozwoju sieci archiwalnej ......................................139 Rafał Makowski, Dożynkowy boom budowlany w Lesznie 1977 roku ....153 ŹRÓDŁA I MATERIAŁY Paweł Klint, Dłuscy herbu Kotwicz z Długich Starych – krótka kariera rodziny średnioszlacheckiej w XVI wieku ..................................................163 Kamila Szymańska, Karty tytułowe jako źródło wiedzy do życia Jo- hanna Heermanna (1585–1647). Rekonesans księgoznawczy ....................170 Adam Szabelski, Maria i Stanisław Leszczyńscy w Listach z Turcji Kelemena Mikesa .........................................................................................180 4 Stanisław Jędraś, Półtora wieku szkoły w Zielonej Wsi ...........................193 Marcin Błaszkowski, Ksiądz Martin Rutz – ostatni niemieckojęzyczny luterański duchowny z Leszna (1936–1945) z perspektywy po 1945 roku ..............................................................................................................207 Ulotka dotycząca referendum ludowego z 30 czerwca 1946 roku (komentarz Stanisław Sierpowski) .............................................................223 Stanisław Jędraś, Ksiądz Zygmunt Maksymilian Pilawski (1913–1994) ....226 Stanisław Sierpowski, Epizod warszawski biografii 1971–1973. Czy tylko własnej? ..............................................................................................232 RECENZJE I OPINIE Obraz Romana Maciejewskiego – „faceta, co jeździ rowerem...” (Piotr Krajewski) ..................................................................................................241 Stanisław Kruk, Życie jak szyba (Ryszard Biberstajn) ..............................246 *** Polemika dotycząca recenzji Roberta T. Tomczaka o książce Gębickie zapiski historyczne. Od Anny z Mycielskich Radziwiłłowej do gen. Sta- nisława Rostworowskiego, red. Bogusław Janik, Stanisław Jan Rostwo- rowski (RL 15-2015) Bogusław Janik...........................................................................................249 Stanisław Jan Rostworowski .....................................................................251 Robert T. Tomczak .....................................................................................254 *** Dwugłos o książce: Filip Springer, Miasto Archipelag. Polska mniej- szych miast Łukasz Hajdrych ........................................................................................260 Rafał Makowski .........................................................................................263 Georg Thiel, Srebrna korona. Z życia poety Johanna Hermanna, przekł. Danuta Adamska, wstęp Marcin Błaszkowski (Monika Jania- -Szczechowiak) ...........................................................................................266 Barbara Ratajewska, Emilian Prałat, Miron Urbaniak, Materiały ar- chiwalne do dziejów Kościana (Michał Janeczek) .....................................268 Maciej Forycki, Stanisław Leszczyński (Tomasz Kościański) ...................271 Emilian Prałat, Miejsca i Sztuka. Racot (Wojciech Mielewczyk) ...................273 Miron Urbaniak, Leszno w latach 1832–1914. W drodze ku nowo- czesności (Agata Łysakowska) ..................................................................276 Wojciech Śmigielski, Mieszkańcy Gostynia i okolic w mogiłach katyń- skich (Adam Podsiadły)..............................................................................279 Waldemar Handke, Wielkopolski oddział „Dzielnego” 1945–1946 (Maciej Kościuszko) ...................................................................................281 5 Barbara Ratajewska, Wschowa w latach 1945–1950: w 70. rocznicę po- wrotu do Polski (Zuzanna Jaśkowska-Józefiak) ...................................... 284 Waldemar Handke, Ogniem próbowany... Ostatni proboszcz całego Leszna ks. Teodor Korcz (1903–1981) (Adam Podsiadły) .........................286 Krzysztof Morawski, Z Krakowa i Wielkopolski (Emilian Prałat) ...........290 Kamila Kampa, Kancjonarz japoński (Anna Kuleszewicz) .......................292 Janina Małgorzata Halec, Szukając śladów Mieczysława Kudelli (Elżbieta Stachowiak) ................................................................................294 Bartłomiej Sipiński, Gołębie nad Lesznem (Izabela Nowak) .....................296 Łukasz Konieczny, Wysłodki (Agnieszka Wajroch) ...................................298 Michał Janeczek, Katalog starych druków Archiwum Państwowego w Poznaniu (Monika Małecka) ..................................................................299 *** Ważniejsze druki zwarte dotyczące regionu leszczyńskiego opubliko- wane w 2016 roku (opracowała Ewa Bartkowiak-Nabzdyjak) ................302 INFROMACJE Janina Chodera, Kościańskie promocje ....................................................305 Z ŻAŁOBNEJ KARTY Kamila Szymańska, Jolanta Dworzaczkowa (1923–2017) ........................307 WYDARZENIA 2016 ROKU GODNE PAMIĘCI Opracowały: Janina Małgorzata Halec, Elżbieta Olender, Agnieszka Wojciak .......................................................................................................313 Autorzy tomu 17 ..........................................................................................331 6 Prof. zw. dr hab. Stanisław Sierpowski Prezes Leszczyńskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk Panu Profesorowi, Honorowemu Obywatelowi Miasta Leszna, inicjatorowi utworzenia LTPN, wieloletniemu dyrektorowi Biblioteki Kórnickiej, autorowi i współautorowi monografii m.in. Gostynia, Kobylina, Leszna i Rawicza, znanemu i cenionemu badaczowi dziejów dyplomacji, historii najnowszej Polski, Włoch, Niemiec i Ligi Narodów oraz mentorowi wielu leszczyńskich historyków i regionalistów, tom ten dedykujemy z okazji jubileuszu 75 lat, życząc tradycyjnie ad multos annos! Rada Redakcyjna i Zarząd LTPN 7 PASJONAT RZECZY WIELKICH I MAŁYCH Niżej podpisani z radością przyłączają się do inicjatorów uhonorowania Profesora Stanisława Sierpowskiego w formie zadedykowania Mu prezento- wanego tomu „Rocznika Leszczyńskiego”. Robimy to tym chętniej, że Profe- sor Sierpowski, przez ponad pół wieku związany z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza oraz innymi wyższymi uczelniami w Poznaniu, jest naszym na- uczycielem, mentorem i przyjacielem. Jeszcze w tym roku prowadził na UAM zajęcia kursowe z regionalistyki dla studentów V roku historii. Niezmiennie twierdzi, że pomimo jego zainteresowań historią powszechną, wielkimi pro- cesami dziejowymi, jest to bodaj najważniejszy przedmiot w szeroko poj- mowanej edukacji historycznej, swego rodzaju synteza, a może lepiej punkt odniesienia dla spraw i problemów pojedynczego człowieka, rodziny, ulicy, wsi, miasta, regionu, kraju, kontynentów. Na takie pojmowanie regionalistyki i takie jej uprawianie stać nielicznych. Jeśli Profesor chętnie – w ostatnich latach jako wolontariusz – prowadzi te zajęcia, będące zresztą ostatnimi reali- zowanymi w procesie kształcenia przez Zakład Archiwistyki UAM w Pozna- niu, to ze świadomością ich znaczenia dla zrozumienia procesu dziejowego, przecinanego