De OLV-Hemelvaart verdient de monumentenstatus De OLV-Hemelvaart verdient de monumentenstatus Gert van Kleef De Onze Lieve Vrouw Hemelvaartkerk aan het Valkenburgerplein in Heemstede is met z’n bijzon- dere vorm van de koepel en nog vrijwel gave interieur een waardevol gebouw. Reden om deze kerk, ontworpen door Joseph en Pierre Cuypers, voor te dragen voor de gemeentelijke monumentenlijst. Cuyperskenner Gert van Kleef bespreekt de bouw van de kerk en plaatst deze in het totale oeuvre van Joseph Cuypers en zijn zoon Pierre. De Onze p dit moment is er onduidelijkheid de bouwgeschiedenis van de kerk. Lieve Vrouw Oover de toekomst van de kerk Onze Architect Joseph Cuypers leverde Hemelvaart met Lieve Vrouw Hemelvaart van de archi- belangrijke bijdragen aan het uiterlijk rechts de pastorie. tecten Joseph Cuypers (1861-1949) en zijn van Heemstede. Zijn activiteiten begon- zoon Pierre (1891-1982). Omdat de kerk nen met de bouw van het raadhuis in tot nu toe nog niet als beschermd monu- 1907, samen met Jan Stuyt en gemeen- ment is aangewezen, is ten behoeve van tearchitect J.Th.A. Etmans. Joseph een aanvraag van die status door het Cuypers en Jan Stuyt ontwierpen het Cuypersgenootschap een waardestelling Uitbreidingsplan voor Heemstede in opgesteld door Gerrit Vermeer. Hij is 1908-1909. Met Stuyt en Etmans bouwde coauteur van dit artikel voor wat betreft Cuypers in 1909-1910 het woningbouw- heerlijkheden zomer 2019 | 3 de olv-hemelvaart verdient de monumentenstatus complex aan het Res Novaplein en ding tussen Jan Stuyt en Joseph Cuypers omgeving, gevolgd door Nova en Vetera bleef uitstekend tot het overlijden van rond 1911. Ook het woningbouwpro- Stuyt in 1934. Joseph verhuisde in 1915 ject rond de Eikenlaan is van Cuypers van Amsterdam naar Roermond. Vanaf en Stuyt. Cuypers bleef als architect 1920 werd zoon Pierre medecompagnon. en adviseur tot in de late jaren dertig Pierre leidde het kantoor in Amsterdam, betrokken bij Heemstede. Hij was samen Joseph dat in Roermond. Vader Pierre sr. met zijn zoon Pierre de architect van overleed in 1921, waarna Joseph en zoon de aula, dienstwoningen en ingangs- Pierre de uiterst productieve vennoot- partij van de Algemene Begraafplaats schap samen voortzetten. Zij bouwden en van het postkantoor op de hoek van vanaf 1921 alleen al vijfendertig kerken, de Raadhuisstraat en de Postlaan. Een verspreid door het hele land. Joseph zowel letterlijk als figuurlijk hoogtepunt overleed in Meerssen in 1949, waarna vormde de bouw van de kerk aan het Pierre het architectenbureau voortzette Valkenburgplein. onder de naam ‘ir. Joseph en Pierre Cuy- pers, architecten BNA’. Hij ontwierp ook Joseph en Pierre Cuypers in al voor de dood van zijn vader kerken zonder diens medewerking, zoals de H. het kort Agatha in Zandvoort, de H. Franciscus Joseph Cuypers is de zoon van de in Wolvega en de uitbreiding van de H. beroemde P.J.H. (Pierre sr.) Cuypers, Stefanus in Stevensweert. Pierre bleef architect van het Amsterdamse Rijks- doorwerken tot op hoge leeftijd en over- museum en het Centraal Station. Na leed in 1982 in Amsterdam. zijn vroege jeugdjaren in Roermond verhuisde Joseph in 1865 met het gezin Schetsen voor de mee naar Amsterdam. Zijn opleiding genoot hij in Rolduc in Kerkrade en OLV-Hemelvaart aan de Polytechnische School in Delft, P.J. Nieuwenhuis, kapelaan in de Nieuwe waar hij afstudeerde als bouwkundig en Bavo in Haarlem, was door bisschop P.J. Callier aangewezen als ‘bouwpastoor’ van een nieuw te bouwen kerk in Heemste- Hier kan ev een quote de. De keuze viel op de archi- tect die ook de Nieuwe Bavo ontwierp, Joseph Cuypers. In 1925 schreef Nieuwenhuis aan Joseph Cuypers dat het kerkbestuur en de vicaris civiel ingenieur. Na beëindiging van zijn akkoord gingen met de globale plannen studie in 1883 kwam hij in 1885 bij zijn voor een nieuwe kerk aan het Valken- vader in dienst. In 1890 werkte hij aan burgerplein in Heemstede en gaf aan dat het eerste van zijn ongeveer honderd- ze verlangend uitzagen naar nadere ont- vijftig kerkontwerpen, de H. Urbanus in werpen. De eerste schetsontwerpen wer- Nes aan de Amstel. Pierre sr. en Joseph den in Roermond gemaakt en varieerden en later ook Jan Stuyt verenigden zich van een hoge veelhoekige koepel met in 1899 als compagnons, maar Joseph twee lage torens, een hoge toren met een kreeg daarvoor al de opdracht zijn opus spits, een ingesnoerde spits, een tentdak, magnum te bouwen, de Nieuwe Bavo ook met ronde koepels tot een ontwerp in Haarlem. Na een vruchtbare peri- met een lage koepel. In september van ode waarin talloze kerken, scholen en dat jaar maakte pastoor Nieuwenhuis instituten tot stand kwamen, trad Jan een tekening met daarop het grondplan Stuyt uit de vennootschap en vestigde hij met banken en een driedimensionale zich als zelfstandig architect. De verhou- schets, die veel lijkt op de later gebouwde 4 | heerlijkheden zomer 2019 de olv-hemelvaart verdient de monumentenstatus Schetsontwerp uit april 1925 met twee lage torens en veelhoekige koepel. Ongedateerd kerk. Op deze tekening vermeldde in de opbouw. Hieruit volgde volgens de schetsontwerp uit Joseph: ‘Schets pastoor, waarop verder commissie dat het altaar op een infe- het voorjaar van te werken, eerste week van september’. rieure plaats stond, de richting van de 1925 met gebogen Daarna werden de variaties kleiner zitplaatsen niet harmonieerde met die veelhoekige koepel en verplaatste het ontwerpproces zich van architectuur, veel mensen het altaar en hoge toren. naar Amsterdam en nog weer later naar niet konden zien, zijaltaren en de kapel- Heemstede. Joseph signeerde vrijwel alle len slecht gelegen waren, het contact belangrijke ontwerptekeningen en Pierre tussen altaar en koor zeer moeilijk was de uitvoeringstekeningen. en tenslotte dat de paraboolvorm van de bogen van opzij gezien, iets ongewis aan Conflict met Liturgische de bouw zouden geven. Joseph reageer- de, mede namens zijn zoon, ongebrui- Commis sie kelijk fel. In een concept van mei 1925, Een belangrijk moment in het ontwerp- met een kopie aan Jan Stuyt, schreef hij proces vormde een aanvaring met de aan de bisschop onder meer dat de leden Liturgische Commissie van het bisdom. van de commissie onbekwaam waren, Deze commissies, die kort daarvoor per omdat ze geen opleiding tot architect bisdom waren ingesteld, functioneerden hadden genoten. Gericht aan de Litur- als een soort interne welstandscommis- gische Commissie schreef hij op 17 juni sies binnen de katholieke kerk. Het oor- 1925 een conceptbrief van twaalf dicht deel over de kerk in Heemstede in mei getypte vellen als reactie op hun afkeu- 1925 was vernietigend. Het ontwerp werd ring van nog geen halve pagina. Uit een op alle fronten unaniem afgekeurd. De later schrijven blijkt dat de definitieve onderbouwing was mager: de kerk zou versie negen kantjes telde. Hij ging in niet zijn opgebouwd uit het grondplan, op de punten van kritiek, afgezet tegen maar het grondplan zou zijn gewrongen het programma van eisen en lichtte toe heerlijkheden zomer 2019 | 5 de olv-hemelvaart verdient de monumentenstatus dat de commissie helemaal geen oordeel De inrichting van de kerk kon geven zonder dit programma te ken- Na aanbesteding ging het werk, dat in nen. Ook wees hij fijntjes op de door de 1925 nog was geraamd op 146.000 gulden Algemeene R.K. Kunstenaarsvereeniging voor de kerk en 40.000 gulden voor de vastgestelde rechtsverhouding tussen pastorie, naar aannemer Thunnissen & de architect en de opdrachtgever. De Van Sambeek uit Haarlem voor 192.950 brief had al snel succes. Al op 11 juli 1925 gulden, exclusief grond- en bijkomende kwam de Vicaris Generaal in een kort, kosten. Ook voor de inrichting tekende handgeschreven briefje tot het volgende het Bureau Cuypers. Er zijn ontwerpen oordeel: ‘Indien de Architecten moge- bewaard gebleven voor een Heilig Hart- lijkheid zien om het Altaar een betere beeld aan de buitenzijde, de bekleding plaats te geven, des te beter. Toch vind van het priesterkoor, de bidstoelen, het doopvont en het hek van de doopkapel. Zeer bepalend voor het interieur zijn de schilderingen Uit correspon- boven de drie altaren van Han Bijvoet dentie met het glasatelier van K.T. Trautwein in Haarlem ik dit bezwaar ook niet overwegend blijkt dat de ramen in de absis wer- en meen ik, omnibus bene perpensis den gemaakt naar het ontwerp van de (alle opties wegend), mijn Nihil Obstat architect. Zeer bepalend voor het interi- (toestemming) bij dezen te moeten ver- eur zijn de schilderingen boven de drie leenen.’ Door de zeer uitgebreide repliek altaren van Han Bijvoet, de belangrijkste van Joseph zijn we over de overwegingen kunstenaar van het interieur van de bij het ontwerp over geen andere kerk Nieuwe Bavo in Haarlem, waarvoor hij van hem zo goed ingelicht als deze. Dat onder meer de ramen van de transeptar- verhoogt de kunsthistorische waarde men, de kruiswegstaties en veel muur- van het gebouw aanzienlijk. schilderingen ontwierp. In Heemstede bracht hij boven het hoofdaltaar de schildering Maria Hemelvaart aan, dat Ontwerp van het hek bij de doopkapel. Schildering Maria Hemelvaart van Han Bijvoet boven het hoofdaltaar. 6 | heerlijkheden zomer 2019 de olv-hemelvaart verdient de monumentenstatus Interieur een geschenk was van parochianen bij dat steeds op een andere wijze uit. Een gezien vanuit de het veertigjarig priesterfeest van pastoor lage, gestucte koepel zoals in Heemstede, ingang: de koepel Van Noort in 1945. In 1947 voltooide hij komt in het oeuvre verder alleen in en de drie altaren boven het Jozefaltaar de afbeelding van Scheveningen voor. De H. Antonius Abt met schilderingen de timmerwerkplaats met Heilige Fami- aldaar is een basilicale kerk die onge- van Han Bijvoet. lie en bij het Maria-altaar de geboorte veer tegelijkertijd met die in Heemstede van Christus. tot stand kwam. De kerk in Heemstede daarentegen is een kruiskerk, waarbij Plaats in het oeuvre van een van de armen, bij wijze van schip, een driebeukige opzet vertoont.