UvA-DARE (Digital Academic Repository) ‘Achter het nieuws’ en de geboorte van de actualiteitenrubriek: Televisiejournalistiek in de jaren vijftig en zestig Prenger, M.A.E. Publication date 2014 Document Version Final published version Link to publication Citation for published version (APA): Prenger, M. A. E. (2014). ‘Achter het nieuws’ en de geboorte van de actualiteitenrubriek: Televisiejournalistiek in de jaren vijftig en zestig. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:25 Sep 2021 ACHTER HET NIEUWS EN DE GEBOORTE VAN DE ACTUALITEITENRUBRIEK DEEL II De case studies 153 ACHTER HET NIEUWS EN DE GEBOORTE VAN DE ACTUALITEITENRUBRIEK 154 DEEL II — DE CASE STUDIES De case studies De omvorming van de Nederlandse actualiteitenrubriek naar het genre dat het nu is, ging niet zonder slag of stoot. Zoals al in de Inleiding en de voorgaande hoofdstukken is gecon- stateerd, was het vernieuwende aan de aanpak van Achter het nieuws en Brandpunt dat politiek- en moreel-controversiële onderwerpen niet langer werden geschuwd en de ver- slaggeving kritischer en onafhankelijker werd, onder andere wat betreft de politieke ver- slaggeving. Dit betekende dat de journalisten ander gedrag gingen vertonen en andere keuzes gingen maken dan wat het publiek, de pers en de politiek tot dusver gewend wa- ren. Het was onvermijdelijk dat het opschuiven van de journalistieke grenzen aanleiding zou geven tot conflicten en ophef. In dit hoofdstuk wordt aan de hand van drie case studies onderzocht wat dat in de praktijk bij Achter het nieuws betekende. Daarbij worden steeds uitzendingen die die ver- nieuwing illustreren vergeleken met representatieve uitzendingen waarin die vernieuwing nog geen gestalte had gekregen, of waarin de aanzet tot vernieuwing voor controverse had gezorgd. Op deze manier wordt het mogelijk de aard van de vernieuwingen te ontleden en te analyseren. De volgende case studies komen aan bod: de politieke verslaggeving wordt onderzocht aan de hand van de wijze waarop de Vara op televisie verslag deed van het PvdA-congres in respectievelijk 1959 en 1969; de verslaggeving over moreel-controversiële onderwerpen wordt onderzocht aan de hand van taboedoorbrekende uitzendingen van Achter het nieuws over homo- seksualiteit en abortus; de verslaggeving over politiek-controversiële onderwerpen wordt onderzocht aan de hand van onthullende uitzendingen van Achter het nieuws over oorlogsmisda- den gepleegd door Nederlanders. Twee vragen staan in dit deel centraal: Wat zijn de kenmerken van het nieuwe genre van de actualiteitenrubriek waar- van Achter het nieuws een voorbeeld was? En wat was er werkelijk vernieuwend aan dit genre? Om de aard van de journalistieke vernieuwingen vast te kunnen stellen, wordt onder- scheid gemaakt in drie verschillende dimensies van journalistieke vernieuwing die onder- ling met elkaar samenhangen, maar als analytisch instrument apart worden weergegeven (zie ook Bijlage 2): het format; de inhoud; de journalistieke stellingname. 155 ACHTER HET NIEUWS EN DE GEBOORTE VAN DE ACTUALITEITENRUBRIEK Onder het format wordt verstaan de vorm en stijl van een programma, in de zin van uiter- lijke kenmerken als studiobelichting, cameragebruik en montagestijl, en de formule van het programma, dat wil zeggen de opbouw met vaste, specifieke onderdelen. Bij de inhoud van het programma gaat het om de onderwerpskeuze en de wijze van uitwerking van de onderwerpen. Daarbij wordt er op gelet of er sprake is van een nadruk- kelijke profilering door middel van specifieke onderwerpen, invalshoeken of issues. De journalistieke stellingname tenslotte valt uiteen in vier aspecten: de tone of voice, de wijze waarop het publiek wordt aangesproken; de functie, wat de makers beogen met hun programma; de rol die de journalisten zich aanmeten; en de journalistieke attitude, afgeme- ten aan ‘professionele’ journalistieke normen als onafhankelijkheid, objectiviteit, onpartij- digheid, neutraliteit, evenwichtigheid en de scheiding van feiten en meningen. Om te voorkomen dat bij dat laatste contemporaine normen worden geprojecteerd op een historische situatie waarin juist nieuwe normen aan het ontstaan waren, wordt die journalistieke attitude zoveel mogelijk afgemeten aan, en vergeleken met, de destijds heer- sende beroepsideologie en opvattingen over de taak en opstelling van journalisten. Ter afsluiting van de drie case studies worden de voornaamste inhoudelijke kenmer- ken van het genre zoals die door de redactie van Achter het nieuws werd vormgegeven samengevat. Tevens wordt aangegeven wat de belangrijkste journalistieke vernieuwingen waren die het programma entameerde en die in de uitzendingen tot uiting kwamen. 156 DEEL II — DE CASE STUDIES 7 DE POLITIEKE VERSLAGGEVING Het is maandagavond, 2 februari 1959, kort na het NTS Journaal van acht uur. Een man verschijnt in beeld, staand achter een katheder en fel uitgelicht door een schijnwerper. De leus “PvdA geeft de toon aan” is net zichtbaar in de achtergrond. Heel langzaam en schoksgewijs zoomt de camera op hem in. “Het socialisme”, zo leest hij met luide stem voor, “heeft zich na de Tweede Wereldoorlog op een voor ieder zichtbare wijze ver- nieuwd.” Tussenshots tonen een instemmend luisterend publiek, terwijl de spreker naar het slot van zijn toespraak toewerkt. “Daarom zien wij onze weg duidelijk voor ons....”. Hij pauzeert even en blikt triom- fantelijk de zaal in, om daarna zijn stem te verheffen. “En wij zullen niet nalaten met de directheid die ons optreden kenmerkt, het Nederlandse volk te doen weten wat het van ons heeft te verwachten, voor zover onze invloed zulks toelaat!”. Een applaus welt op, kort daarna wordt het scherm zwart. Dit duurt slechts een ogen- blik. Eén schakeling en de kijkers krijgen de glimlachende Vara-omroepster Karin Kraay- kamp in beeld. Ze kondigt de rest van het programma voor die avond aan: om vijf over negen zal de uitzending worden besloten met “ons maandelijkse bezoek aan Pension Hommeles”.1 Tien jaar later, op zaterdag 8 maart 1969, verschijnt dezelfde man weer op het televi- siescherm. Hij is grijs geworden aan zijn slapen. Ditmaal staat hij niet achter een katheder, maar in de zaal, bij de rand van het podium. Een nerveus bewegende camera brengt in beeld hoe hij iets probeert te roepen tegen een groep PvdA-leden die zichtbaar ontredderd op het podium zit. Iemand anders stormt naar het katheder en eigent zich de microfoon toe. “Een motie van orde, voorzitter! Een motie van orde!”, klinkt het luidkeels door de rumoerige zaal. De camera zwiept opzij en richt nu alle aandacht op het katheder, zodat de man naast het podium uit beeld verdwijnt. Het zal in deze uitzending bij die ene flits van hem blijven. Een kort moment, maar lang genoeg om duidelijk te maken hoeveel er in tien jaar kon veranderen. De man was Jaap Burger, prominent PvdA-lid én (oud-)voorzitter van de Vara. En beide momentopnames kwamen uit het journalistieke televisieverslag van het congres van de PvdA, uitgezonden door de Vara. In het eerste geval ging het om een uitzending van het actualiteitenprogramma Mensen, dingen, nu, de tweede was een reportage van de actuali- teitenrubriek Achter het nieuws. Zowel in de wijze waarop Burger geportretteerd werd, als in de algehele toonzetting en vormgeving van beide reportages zijn grote verschillen waarneembaar. De verandering in de wijze van berichtgeving over partijpolitieke onderwerpen binnen de eigen zuil geeft inzicht in de journalistieke ontwikkeling die plaatsvond bij de actualiteitenrubriek. Deze verslaggeving vormt een belangrijke indicatie voor de mate waarin de redactie onafhanke- 157 ACHTER HET NIEUWS EN DE GEBOORTE VAN DE ACTUALITEITENRUBRIEK lijk kon optreden. En de reportages bieden goed zicht op wat de redacteuren beoogden: een boodschap verkondigen of verslag doen van de gebeurtenissen. In dit hoofdstuk wor- den beide reportages geplaatst binnen de context van de discussies over de rol die de Vara meende te moeten spelen vis à vis de PvdA.2 De Vara-televisie en de PvdA in de jaren vijftig Sinds haar oprichting in 1925 had de Vara zich geprofileerd als een partijgebonden om- roep die volledig dienstbaar was aan het politiek programma van de socialistische arbei- dersbeweging. Het was een kwestie van wederzijdse afhankelijkheid: de Sociaal- Democratische Arbeiderspartij (Sdap) en het Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV) hadden de omroep nodig voor propagandadoeleinden, terwijl de Vara de partij nodig had om haar positie binnen het omroepbestel te beschermen. Maar het waren niet alleen pragmatische overwegingen die de verschillende groepen aan elkaar verbond. De populariteit van de Vara met haar onmiskenbare sociaal- democratische identiteit was groot en zorgde