Verkiezingen voor het Europees Parlement De stembusopkomst in 1999 nader bezien A.F.A. Korsten en G. Arendsen1 De Europese Unie staat voor een forse verandering. De uitbreiding met meer dan tien lidstaten uit Midden- en Oost-Europa is aanstaande. Tegelijkertijd toont Eurobarometeronderzoek uit 2002 dat de houding van de bevolking in de lidstaten ten aanzien van de uitbreiding ambivalent is. De kiezers in de lidstaten zien naast voordelen ook nadelen aan de uitbreiding. De uitbreiding vindt plaats terwijl het democratisch deficit nog bestaat. Het Europees Parlement heeft een beperkte macht en de Nederlandse kiezers zijn nog niet begaan met het lot van de EU getuige de lage opkomst in 1999 bij de verkiezingen voor het Europese Parlement. Er is daarom nuttig om nader te bezien hoe die recente EP-verkiezingen verliepen. Typering De verkiezingen voor het Europees Parlement waren de EP-verkiezingen van de oppositiepartijen. De in Europa regerende socialistische partijen werden in 1999 niet beloond. Meer nog dan verkiezingen van de Groenen en andere oppositiepartijen waren het verkiezingen van de thuisblijvers. Het Europees Parlement is gekozen door een minderheid van het Europese kiezersvolk. De opkomst was in Nederland lager dan ooit bij EP- verkiezingen en ook lager dan bij alle andere verkiezingen, waterschapsverkiezingen buiten beschouwing latend. Een bezinning op de lage opkomst is gewenst, althans uitgaande van het tromgeroffel dat ontstond over de opkomstnorm bij de recente statenverkieizngen. Er was ook al een Staatscommissie Dualisme en lokale democratie die nadacht over onder meer de opkomstverhoging bij statenverkiezingen. Een Paars kabinetsvoorstel bepleitte gemeenteraads- en statenverkiezingen op een dag maar dit voorstel verkreeg geen parlementaire meerderheid. Hoewel deze discussie anders zou veronderstellen, is er nog niet veel druk om met voorstellen voor een hogere opkomst bij EP-verkiezingen te komen nog niet. Laagterecord De opkomst bij de EP-verkiezingen van juni 1999 is over het geheel van de Europese Unie gerekend naar een laagterecord van 47% gegaan, ondanks de stemplicht in enkele landen. Met een stembusopkomst van 30% was de opkomst lager dan ooit in Nederland bij EP- verkiezingen. Is er sprake van een ‘ongezonde’ politieke arena vanwege die lage opkomst? Zonder twijfel, en niet alleen in Nederland. De lagere opkomst is een Europees probleem dat door de opkomstplicht in bepaalde landen nog gemaskeerd wordt. De opkomst was opnieuw lager dan bij vorige EP- verkiezingen en zelfs veel lager dan bij de al zeer kritisch ontvangen, lage opkomst bij de Statenverkiezingen van maart 1999. Als er al 1 Versie 240602. 1 bezinning plaatsvindt over het bestaansrecht van provinciebesturen naar aanleiding van een lage opkomst bij de Statenverkiezingen van maart 1999, waartoe minister Peper opriep, dan is bezinning zeker vereist door een nog lagere opkomst bij EP- verkiezingen. Immers, meten met twee maten is ongewenst. Minister Peper heeft al maatregelen voorgesteld ter verhoging van de opkomst bij Statenverkiezingen. Waar blijven de voorstellen voor de EP- stembusopkomst? Burgemeester Schelto Patijn van Amsterdam bepleit een combinatie van Staten en EP-verkiezingen op een dag. We komen er verderop terug. We zien in deze combinatie weinig. Opkomst in Nederland De opkomst bij de EP-verkiezingen was in 1989 47.5%, in 1994 35.7% en is in 1999 nog lager: 29.9%. Deze daling staat niet op zichzelf. Na het afschaffen van de opkomstplicht in 1970 viel het opkomstpercentage bij alle soorten verkiezingen ver terug, maar herstelde zich daarna weer enigszins. Ergens in de jaren tachtig, bij de ene soort verkiezing wat eerder dan bij de andere, gaat het echter ‘mis’ met de opkomst. In de jaren negentig betekent bijna elke nieuwe verkiezing een nieuw dieptepunt in de opkomst. Tabel: Opkomst bij de EP-verkiezingen van juni 1999 in Nederland in historisch en vergelijkend perspectief Tweede Kamer Gemeenteraad Provinciale Staten Europees Parlement 1967: 94.9% 1966: 93.4% 1966: 94.6% Na afschaffing opkomstplicht 1971: 79.1% 1970: 67.2% 1970: 68.1% 1972: 83.5% 1974: 69.1% 1974: 75.1% 1977: 88.0% 1978: 73.7% 1978: 79.6% 1979: 58.1% 1981: 87.0% 1982: 81.0% 1982: 68.3% 1982: 68.4% 1984: 50.9% 1986: 85.8% 1986: 73.2% 1987: 66.3% 1989: 80.3% 1990: 62.3% 1991: 52.3% 1989: 47.5% 1994: 78.8% 1994: 65.3% 1995: 50.2% 1994: 35.7% 1998: 73.3% 1998: 58.9% 1999: 45.5% 1999: 29.9% Er is geen reden te veronderstellen dat een herstel zal intreden want vooral jongeren lieten het afweten op 10 juni. Extrapolatie van demografische ontwikkelingen kan tot geen andere conclusie leiden dan dat de opkomst - overige omstandigheden gelijkblijvend – bij EP- verkiezingen laag blijft. Nieuwe cohorten jongeren met weinig belangstelling voor de Europese Unie en het Europees Parlement treden immers toe tot het electoraat. Opkomst per provincie De opkomst verschilt binnen Nederland naar provincie, naar gemeenten en naar wijken. De kiezers uit de provincie Limburg, Noord- Brabant en Noord-Holland kwamen weer het slechtst op, met een opkomst van 27 procent. Opkomst in steden Vooral in landelijke gebieden waar het besef om te gaan stemmen sterk is, was de opkomst duidelijk ver boven 30 procent maar in andere gebieden veel geringer. De opkomst in de grote steden was heel laag. Amsterdam scoorde een opkomst van 25%, Den Haag 24%, Rotterdam 22%, Arnhem 28%, Eindhoven 27%. Voor de stelling dat Europese burgerzin in 2 grensgebieden sterker ontwikkeld zou zijn vanwege het internationaal grensverkeer zijn geen gronden aan te voeren. Het Enschede van burgemeester Jan Mans scoort helaas maar 25%. Andere gemeenten springen er ook niet positief uit: Tilburg 23%, Kerkrade 22% en bijvoorbeeld Venlo en Maastricht 25%. De opkomst was hier zo’n 5-7% lager dan in 1994. Tabel: Opkomst bij verkiezingen voor het Europees Parlement en Provinciale Staten in enkele steden gemeente Op- Op- Op- Op- Gemeente Op- Op- Op- Op- komst komst komst komst komst komst komst komst EP ‘99 EP ‘94 PS ‘99 PS ‘95 EP ‘99 EP ‘94 PS ‘99 PS ‘95 Amsterdam 25.0 28.9 34 41 Maastricht 24.8 30.8 38 41 Rotterdam 22.2 26.7 33 39 Enschede 25.4 32.7 38 44 Den Haag 24.4 30.3 35 41 Tilburg 22.7 28.1 42 39 Utrecht 32.1 36.0 42 49 Breda 25.4 30.8 46 46 Groningen 32.7 37.8 48 49 Apeldoorn 31.6 36.0 44 47 Arnhem 27.8 32.0 40 45 Dordrecht 25.6 29.8 38 44 Eindhoven 27.0 31.4 40 47 Kerkrade 21.9 27.2 38 42 Haarlem 27.0 32.6 42 47 Venlo 24.5 29.3 39 42 Amersfoort 32.5 36.3 45 50 Den Helder 21.2 27.2 34 41 Nijmegen 31.2 34.2 41 45 Deventer 30.0 35.7 41 46 Vet: < 23% bij EP 1999 Electorale no go-areas In bepaalde wijken in grote steden was de opkomst veel lager dan 25%. Dat zijn grotendeels dezelfde gebieden waar in maart 1999 bij de Statenverkiezingen ook minder dan een kwart naar de stembus ging! Een analyse van de opkomst bij verkiezingen in Amsterdamse stadsdelen wijst uit dat de opkomst in Bos en Lommer onder 20% was, evenals in Amsterdam-Zuidoost en in -Noord. Tabel: Opkomst bij EP-verkiezingen in Amsterdam en andere verkiezingen in de periode 1994-1999 GR 94 TK 94 EP 94 PS 95 GR 98 TK 98 PS 99 EP 99 Nederland totaal 65.1 78.3 35.7 50.0 58.9 73.2 45.5 29.9 Amsterdam 56.9 69.3 28.9 41.1 47.2 64.0 34.1 25.0 totaal Binnenstad 59.3 73.3 32.8 43.7 51.2 70.7 38.9 31.5 Amsterdam Westerpark 51.9 62.1 23.8 34.2 42.1 57.5 29.9 23.0 Amsterdam 57.4 70.5 29.6 39.9 48.3 67.5 35.2 27.9 Oud-West Zeeburg 50.9 61.0 22.5 32.4 44.7 58.1 30.4 24.3 Bos en Lommer 51.6 62.6 22.3 33.9 39.4 54.6 25.2 17.7 De Baarsjes 52.6 64.7 25.2 35.3 42.0 60.5 29.1 21.7 Amsterdam- 56.4 68.7 25.1 40.2 46.4 61.9 31.8 19.6 Noord Geuzenveld/ 57.3 68.8 26.9 42.3 45.2 60.1 32.6 20.3 Slotermeer Osdorp 59.1 70.1 27.2 44.1 48.0 63.8 33.8 20.8 3 Slotervaart/ 61.4 73.9 31.0 45.8 49.6 68.1 37.2 24.7 Ov. Veld Amsterdam- 49.0 60.9 22.3 31.1 39.8 51.5 24.9 18.1 Zuidoost Oost/Water- 58.3 69.9 31.1 42.7 49.4 65.3 35.9 27.5 graafsmeer Amsterdam 60.3 74.0 34.2 45.9 51.0 70.7 39.2 30.8 Oud-Zuid Zuider-Amstel 65.0 77.1 38.2 52.7 54.8 74.3 43.2 32.9 Toelichting: opkomst per stadsdeel (of vergelijkbare combinatie van wijken), behalve Westerpoort (geen stadsdeel en zeer weinig kiesgerechtigden) Bron: Het Parool, 3/3/94, 6/3/98, 7/5/98, 4/3/99, 14/6/99 Wie niet opkwam De jongeren kwamen minder op bij de verkiezingen voor Provinciale Staten in maart 1999. Bleek dit ook in juni 1999 bij de EP-verkiezingen? Het is niet zo dat het Europees Parlement werd samengesteld door oude boeren die een stem gingen uitbrengen, maar de stembusopkomst onder ouderen was wel bovengemiddeld.