INTERNETOWY PRZEWODNIK GIMNAZJALISTÓW EDUSEJA NOWA EDYCJA RA U Nr 12 TERAT I L A NI A PIS ka U T SZ GRAMATYKA A I TOR IS H Barok S WO w Polsce Epoka literacka Ważne w baroku polskim: • jego specyfika – ugruntowanie sarmatyzmu, demokracji szlacheckiej. BAROK • umacnia się mit domu – dworu polskiego jako symbolu polskości. w Polsce • Król Zygmunt III Waza przenosi stolicę z Krakowa do Warszawy. • ważny jest temat patriotyczny (Wacław Potocki). • podobnie jak w całej Europie poeci podejmują tematy metafizyczne (Daniel Prekursor baroku Naborowski). Za prekursora poezji barokowej uwa- • powstaje twórczość dworska (Jan Andrzej Morsztyn). żamy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, • wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia. który tworzył jeszcze w wieku XVI, lecz jego poezja nosiła wiele zna- mion nadchodzącej epoki. Natomiast za spadkobiercę i kontynuatora baro- kowej poezji uważa się księdza Józe- Cechy 1632 Zygmunt III Waza fa Bakę – Uwagi o śmierci niechyb- • wojny ze Szwecją i Turcją • sarmatyzm nej ukazały się dopiero w 1766 roku. • Chocim 1621 • wojny • katolicyzm 1648 • przywileje szlacheckie Sarmatyzm Władysław IV Waza Specyfiką polskiego baroku jest sar- • wojna z Moskwą matyzm jako kultura szlachty pol- skiej i panujące wśród niej przekona- • powstanie Kozaków pod wodzą Typowo polskie nia o starożytnym pochodzeniu i wy- Chmielnickiego • sarmatyzm jątkowości narodu. Postawa ta wpły- • poezje Jana Andrzeja Morsztyna • portret trumienny wała na strój, obyczaj, poglądy i poli- • portret sarmacki tykę szlachty. 1668 Teoria postrzegania Polski jako na- 1669 Jan Kazimierz rodu wybranego, którą znamy z epo- • oblężenie Zbaraża Epicy ki romantyzmu, ugruntowała się wła- śnie w wieku XVII. Wymyślono ją • potop szwedzki • Jan Chryzostom Pasek • Wacław Potocki nawet wcześniej, ale szlachcice baro- • wypędzenie arian – 1658 ku z radością ten pomysł podchwyci- • rokosz Lubomirskiego li i rozpropagowali. Analogii dziejów • Wojna domowa z kozaki i Tatary… Polski poszukiwano w Biblii. Za cud Twardowskiego Poeci uznawano zwycięstwo nad Szwedami • Jan Andrzej Morsztyn i przyznawano Polsce prymat nad in- • wiersze Potockiegoi Morsztyna • Daniel Naborowski nymi narodami. Teolog Wojciech Dę- • Sebastian Grabowiecki bołęcki pisał nawet, iż Polacy dziedzi- • Hieronim Morsztyn czą władzę polityczną nad światem, 1673 Michał Korybut • Zbigniew Morsztyn bo do Polski przeniesiono tron świata 1674 Wiśniowiecki • Wacław Potocki z Libanu… Cóż, skromności w owej • wojna z Turcją • Józef Baka Rzeczpospolitej brakowało. • utrata Kamieńca Podolskiego • Jan z Kijan • zwycięstwo pod Chocimiem Trzech Morsztynów • Transakcja wojny chocimskiej Potockiego (dot. 1621 r.) Tematy literatury Poetów Morsztynów było trzech. • miłość • Najstarszy – Hieronim – był bardzo po- • śmierć pularny w kręgu sarmackim, być może Jan III Sobieski • wojna dlatego, że głosił w swojej poezji po- 1696 • przemijanie • 1683 – odsiecz Wiednia chwałę światowych rozkoszy. • życie wiejskie • Jan Andrzej – najsławniejszy, ten, • Pamiętniki Paska • mit Sarmaty który trafił do naszych podręczni- • Moralia i Ogród fraszek Potockiego ków, uprawiał poezję dworską, sam był dworzaninem i dyplomatą. Czasy saskie Ośrodki • Zbigniew – najmłodszy – był wro- • Warszawa August II Sas giem wojen. Napisał zbiór Emble- • Grodno mata. Trzej Morsztynowie byli spo- August III Sas • Kraków krewnieni. 2 EDUSEJA Nurty w polskiej literaturze barokowej Nurty w literaturze baroku wyróżniamy łatwo, kojarząc je z miejscami, w których powstawały: czy były to pałace magnackie, dwory szlacheckie, czy wreszcie miasto . • Na zewnątrz – skierowała swą uwagę magnateria i eli- • Do wewnątrz – kierowała się szlachta ziemiańska, ta skupiona na dworach magnackich i królewskich. Owi „by- rozmieszczona po dworach, dworkach i zaściankach. Ta walcy świata” czerpali inspirację z Europy, hołdowali zachod- zarówno w stroju, tradycjach, wierze katolickiej – wiernie nim wzorcom i preferowali kosmopolityzm, zarówno w stro- trwała przy rodzimych wzorcach. Całą tę kulturę ogólnie ju, obyczajach, jak i w języku (panowała moda na fracuszczy- zwiemy sarmatyzmem. Jej wyznacznikiem będą zarówno znę). Ta swoista „międzynarodowość” kryła w tle lekceważe- sejmowe liberum veto, zajazdy i procesy sąsiedzkie, jak nie dla rodzimej kultury. i kontusz, religijność, patriotyzm, a także konserwatyzm. Dwa główne nurty Pałace magnackie Dwory szlacheckie TU TU • kultura dworów królewskich i magnackich • Sarmatyzm – model polskiej kultury szlacheciej (mit o pocho- • siedziby magnackie – pałace, zamki dzeniu szlachty polskiej od starożytnych Sarmatów) • hołdowanie obcym modom • dom polski – dwór szlachecki • kontakty z zagranicznymi dworami • pogarda dla obcych kultur • kosmopolityzm – autorytetem dwory Europy, nie własna tra- • przywiązanie do tradycji narodowej dycja • wiara katolicka i miłość ojczyzny • wzorowanie się na modach zagranicznych w obyczajowości • pielęgnacja tradycji w stroju i obyczajach stroju (moda na francuski strój, fryzury i język) • sarmackie wzorce postępowania: zołnierz, obywatel, dobry • tolerancja wyznaniowa gospodarz. • otwarcie na obce wzory • pielęgnowanie tradycji rodowych • przepych siedzib Czartoryskich, Zamojskich, Radziwiłłów (ry- • kultura polskiej szlachty ziemiańskiej powstająca w ziemiań- walizacja z dworem królewskim) skich dworach • przepych dworskiego życia • wystawność życia – uczty, obrzędy, święta • intrygi dworskie i polityczne • strój – kontusz, szabla, pas słucki • poezja dworska • niechęć do obcych mód i wzorów • moda na marinizm – pisanie w konwencji włoskiego poety • głoszone wartości: miłość ojczyzny, wiara katolicka, wol- Marina (konceptyzm) ność szlachecka • tematyka poezji – miłość, erotyka, zmysły, flirt • Moda na pamiętnikarstwo • poeci: Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski, Hieronim • poezja ziemiańska Morsztyn • typowe tylko dla Polskiej kultury: portret trumienny i por- • cel sztuki – rozrywka, popis kunsztem poetyckim, szokowanie tret sarmacki • spektakle teatralne odgrywane na scenach dworskich • twórcy sarmatyzmu: Wacław Potocki (poezja), Jan Chryzo- stom Pasek (pamiętniki) Literatura dworska Literatura sarmacka Miasta (magnateria) (szlachta ziemiańska) Rozwija się nurt literatury plebej- • Jan Chryzostom Pasek skiej, która: Poezja dworska – Pamiętniki • tworzona jest • Jan Andrzej Morsztyn • Wacław Potocki przez mieszczan, – Kanikuła albo psia gwiazda poezje: studentów – Lutnia – Nierządem Polska stoi • satyrycznie Daniel Naborowski (przedstawiciel marinizmu) – Zbytki polskie przedstawia – Pospolite ruszenie świat, często w Poezja metafizyczna epos: Transakcja wojny chocimskiej konwencji kar- • Daniel Naborowski nawałowej – Krótkość żywota Poeci Np.: Fraszki So- – Cnota grunt wszystkiemu • Hieronim Morsztyn wiźrzała Nowego Sebastian Grabowiecki • Zbigniew Morsztyn Jana z Kijan 3 Epoka literacka Barok w Polsce RENESANS ZWANO WIEKIEM ZŁOTYM. BAROK TO WIEK SREBRNY. POLSKA NADAL JEST POTĘżNYM MOCARSTWEM W EUROPIE, ALE TRACI SWOJĄ RANGĘ. WSZYSTKO PRZEZ SARMATYZM – symbol wolnośCI I zarazem Polskie PRZEKLEństwo Rzeczpospolita wieku XVII Czas potęgi • Rzeczpospolita szlachecka XVII w. obejmuje około miliona kilometrów kwadratowych! • Terytorialnie – drugie po Rosji państwo w Europie. • To w baroku ugruntował się katolicyzm, odtąd często z polskością identyfikowany. • Jest państwem wielonarodowościowym – wiążącym w jedno Polskę, Litwę, Ukrainę. • Jest państwem demokracji szlacheckiej, warstwa szlachecka jest zamożna, patriotyczna, jej siedzi- bą jest polski dwór (to czasy opisane przez Sienkiewicza w Trylogii). Umacnia się mit domu-dwo- ru polskiego jako symbolu polskości. • Właśnie w XVII w. zarysował się ostry podział na szlachtę i magnaterię: tę pierw szą swojską, tę drugą związaną z zagranicą. • To w tym czasie ugruntowało się poczucie wielkości narodu, duma polskości, co może oznaczać miłość ojczyzny, ale i megalomanię. • Poczucie siły umacniają zwycięstwa: nad Szwedami w dobie potopu, pokonanie Turków pod Wiedniem. Jednak wojny trapiące kraj doprowadzają do jego osłabienia. Ludziom baroku nawet się nie śniło, że Rzeczpospolita może upaść – pewni swojej potęgi, nigdy nie uwierzyliby w wid- mo zaborów. Charakterystyczne dla Zapowiedź upadku polskiej sztuki baroku zjawiska to: • Załamanie potęgi, upadek kultury – w XVII w. postępuje osłabienie państwa. • Portret trumien- ny – wizerunek zmar- • Po sąsiedzku wyrastają mocarstwa takie jak Rosja i Prusy. łego umieszczony na krótszym boku trum- • Wiek wojen nie przynosi wzrostu dobrobytu, lecz nadwyręża gospodarkę państw. ny. Bardzo znany i naj- starszy zabytek tego • Rozrost przywilejów szlacheckich spowodował bałagan, wieczne kłótnie, osłabienie władzy kró- typu to trumienny por- tret króla Stefana Ba- lewskiej. torego. • Liberum veto – przywilej, który pozwalał zerwać sejm jednym szlacheckim głosem – przyczyną • Portret sarmac- ki – postać szlachci- upadku de mokracji szlacheckiej. ca, który z reguły stoi przy stoliku. Obok: ber- • Elekcje królów – rywalizacja o przychylność szlachty, zmiany, wybory nie prowadziły do stabi- ło, księga, krucyfiks lizacji państwa. lub inny symbol urzędu Sarmaty. • Przekupstwo, opilstwo i kłótliwość szlachty prowadziła do coraz gorszego stanu w Rzeczpospolitej. 4 EDUSEJA Jakie były to epoki? Wiek XVI Wiek XVII Wiek XVIII Renesans Barok Oświecenie • Początek potęgi szlacheckiej • Wojny z Kozakami, Szwecją i Turcją • Rządy ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – mecena- • Rozwój gospodarczy • Kryzys gospodarczy sa sztuki i kultury. • Rzeczpospolita potęgą w Europie • Ogromny wzrost przywilejów szla- • Doba