Met en tegen de tijd Een tocht door de twintigste eeuw Marinus van der Goes van Naters bron Marinus van der Goes van Naters, Met en tegen de tijd. Een tocht door de twintigste eeuw. Uitgeverij De Arbeiderspers, Amsterdam 1980 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/goes005mete01_01/colofon.htm © 2008 dbnl / erven Marinus van der Goes van Naters 5 Aan de ‘A.’ uit dit boek - die er veel te weinig in voorkomt. Marinus van der Goes van Naters, Met en tegen de tijd 9 [Inleiding] ‘Wat een geluk om in je leven te kunnen meewerken aan het ontstaan van iets!’ P. Teilhard de Chardin (brief van 8 dec. 1933 ) *9 In Nederland zijn autobiografieën schaarser dan in Engeland en als ze er zijn, zit er een luchtje aan van zelfverdediging voor één bepaalde levensperiode. Ook voor biografieën waar een tijdperk wordt bekeken aan de hand van een persoonsbeschrijving moet je niet bij óns zijn; kijk eerder naar Frankrijk. Dit boek wil autobiografie en biografie tegelijk zijn. Dat vereist wel een stevig stuk objectivering. Ik heb ‘het levenslicht aanschouwd’ precies na de eeuwwisseling... maar dat is ook het geval met twintig miljoen andere mensen die nog in leven zijn - waaronder een vijftigduizend Nederlanders van nú. Dat ik mijn geval het beschrijven waard vind, heeft niet te maken met de zeldzaam gelukkige omstandigheden waarin ik geleefd heb, maar wel met het feit dat ik het herontwaken van een stad - Nijmegen -, van een land - Nederland -, en van een werelddeel - Europa - nogal bewust heb kunnen meemaken als politicus met een wetenschappelijke achtergrond, terwijl ik als volksvertegenwoordiger rechtstreeks in dat proces heb kunnen meespelen: in Nederland bijna dertig jaar; in Europa achttien jaar. Ons werelddeel, maar ook Amerika, Azië en vooral Afrika, heb ik kunnen bereizen als weinig anderen. Ik heb - samen met A. - geleerd, vooral Afrika lief te hebben. Bij de dingen die ik gezien, gehoord, gelezen en overdacht heb, zijn er een aantal die toch echt de moeite waard zijn om door te vertellen. En dat doe ik dan maar. Eindnoten: 9 (Motto). Teilhard de Chardin heeft het zó gezegd: ‘C'est une telle chance dans le vie de pouvier coopérer à la naissance de quelque chose!’ * Achter in dit boek vindt men - bladzijgewijs - aantekeningen. Marinus van der Goes van Naters, Met en tegen de tijd 11 I Nijmegen In mijn jeugd borg Nijmegen juist één procent van de Nederlandse bevolking - en het heeft dit aardig volgehouden tot nu toe. Die bevolking was toen vijf miljoen. In die stad van vijftigduizend inwoners kon je nog de oude vestingstad herkennen. Maar de poorten waren al afgebroken, ‘door liberale vandalen’, zei mijn vader, die zelf liberaal was. Er waren nu de singels. De Oranjesingel (waar ik ben geboren in het huis ‘met de leeuwen’) had acht rijen bomen; het leek of je in een bos keek. Van die vijftigduizend mensen telden er vijfhonderd zo'n beetje mee: hun gezinshoofden waren advocaten als mijn vader, doctoren en andere intellectuelen of ze waren zo maar rijk. Bovendien waren ze liberaal en protestant (maar niet te erg). De roomsen stalen de bloemen in de tuin, ‘zeker voor hun Maria-beelden’; wanneer een schooier een érge schooier was, dan zei je het zwaarste scheldwoord: roomse schooier. Later, hoek Oranjesingel/Staringstraat, hadden we een grote tuin met een schommel. Als je hoog schommelde kon je juist over de struiken heen op straat zien. Kwam er dan een pater langs (‘een pastoor’), dan riep je ‘dag juffrouw’; wanneer hij opkeek, was je al weer aan de andere kant. Mijn kindermeid - van wie ik meer hield dan van mijn moeder - was protestant. Zij heette Barneveld en woonde in de Bagijnenstraat. Soms zei ik, om haar te pesten: Bagijnengas. Dan stoof ze op: ‘Wat denk je wel, wij wonen niet in een gas; we zijn een fatsoenlijke, protestantse familie en we wonen in een straat.’ Het was natuurlijk vóór het algemeen kiesrecht. Met het uitbreiden van het kiezersaantal door het districtenstelsel kwam er lelijk de klad in: Nijmegen ‘verroomste’. Mijn vader en andere heren stemden toen op de socialist Corduwener; hij was de enige ‘protest-candidaat’... Achter ons huis, waar nu het Mariënburgplein is met het mooi Marinus van der Goes van Naters, Met en tegen de tijd 12 gerestaureerde complex kerk-museum, was toen een soort niemandsland tussen oud en nieuw, de piottenkuil. Veel modder, veel katten. Daarachter moest je erg oppassen: de Platz van Rechters. Die holde ik door, met ingehouden adem: je kon er t.b.c. krijgen (In Ot en Sien was een steeg-bewonende familie, die zoiets had). Dan kwam je op de Oude Stadsgracht; een oase van rust en netheid. Mijn vader had er zijn eerste kantoor gehad. Wél vreemd, een ‘gracht’ in het kurkdroge Nijmegen. Ging je dan nog verder, door de Ridderstraat, dan rolde je al gauw de stad af naar beneden: Stikke Hezelstraat, Lindenberg enzovoort. Als er sneeuw lag, sleedden de ‘kolonialen’ met gillende meiden op ladders de Lindenberg af. We moesten dan erg oppassen, maar ik wist niet waarvoor. En dan had je de Waal, de enige echte rivier van ons land. ′s Winters lag de Waal soms dicht (Les hivers d'antan). Daarna kwam de dooi en dan hoorde je in je bed stemmen, die riepen: ‘D'r uit, d'r uit, de Waal die kruit.’ Je holde naar de rivier. Doffe knallen, grote schotsen die zich losscheurden. En het open water met zijn enorme vaart. Zo bleef het verder het hele jaar. Iedere dag, als het even ging, moest je de Waal gaan zien, zoals de mensen van Leopoldstad Kinshasa, de Congo-rivier. Op een keer was ik er geweest, vóór mijn huiswerk. ′s Avonds, thuis, kwam de vraag ‘Waar is je fiets?’ Ik wist het: hij stond nog aan de Waal. Ik erheen; er lag nevel, om de gaslantaarns lagen cirkels van licht. Tegen een lantaarn, vlak tegen de kade, stond nog mijn fiets. Je hoorde de Waal meer dan dat je hem zag. En je róók hem. Nijmegen had één ‘verkeersmiddel’: de stoomtram. Mijn vader was er president(-commissaris) van; hij kon hem laten stoppen waar hij wou, maar jammer genoeg deed hij dat maar hoogst zelden. ′s Zondags was de tram gekleed in mooiere wagens dan door de week. Dan waren er twee auto's: een De Dion-Bouton en een Spijker. Als die langskwamen, renden we naar de ramen van de kinderkamer. Even later kwamen de ‘stoomfietsen’. De eigenaars moesten ernaast rennen tot de motor aansloeg en dan in de vaart erop springen. Ik ben eigenlijk niet van plan voorvallen te beschrijven (‘het Marinus van der Goes van Naters, Met en tegen de tijd 13 eerste tandje’), die alleen voor mezelf van belang zijn. Als ik die kon dóórlichten als Marcel Proust, dan deed ik het natuurlijk wél. Er zijn wél enkele familieaangelegenheden, die me typerend voorkomen uit locaal, historisch, of klasseoogpunt en alleen díé ga ik vertellen. Met mijn familieafkomst is nogal gezwendeld, bij voorbeeld in de beroemde Cronycke van Zeelandt van Smalleganghe (1551), die in mijn archief ligt. De volijverige auteur laat ons geslacht onwaarschijnlijk ver opklimmen. Een feit is, dat in dat zelfde archief een acte van uitgifte van de Heerlijkheid Naters aanwezig is, getekend en gezegeld door Johan van Beyeren, anno 1412. Hoe komen we eraan als er geen continuïteit zou zijn? Maar ja, het kan gegapt zijn uit het archief van de Heerlijkheid Naters. Vast staat, dat een Pieter van der Goes in 1477 in de leenregisters van Holland voorkomt. Met hem te beginnen hebben we een vrijwel doorlopende reeks familieportretten (56 stuks) van het eind van de vijftiende eeuw af. Er zijn prachtige portretten van Aert en Adriaan van der Goes - advocaten van Holland (raadpensionarissen) - en hun vrouwen. Een aantal wordt permanent in het Prinsenhof te Delft tentoongesteld. Er schijnen treffende gelijkenissen met de levende Van der Goesen bij te zijn. Van Zeeland zijn we in Delft en later in Den Haag gekomen. Dáár speelt zich, voor de helft, de briefwisseling af tussen de gebroeders Van der Goes (1659-1673) waaruit nog wel eens wordt geciteerd (Amsterdam, 1899). Van Delft en Den Haag is ónze tak naar Gelderland verhuisd; mijn overgrootmoeder was een Merkes van Gendt en men woonde op het nu tot ruïne vervallen Huys te Gendt (bij Elst). Mijn grootvader was notaris in Beek bij Nijmegen; hij bezat het huis Elsbeek, met een heuse beek en moerasvijver. Hij is een heel onverstandige notaris geweest, ondanks familiale taboes is me dat wel duidelijk geworden. In alle generaties Van der Goes is er één spilziek (ik ben het niet). ‘Oom Kees’, mijn oudoom, was het wel. Hij bezat een landgoed in Berg en Dal, ‘de Meerwijk’, maar hij deed de gekste dingen. Hij liet, een eeuw geleden, Zwitserse schapen met gekromde horens per trein aanvoeren; driekwart gingen er dood. En zo door. Hij is álles kwijtgeraakt. Marinus van der Goes van Naters, Met en tegen de tijd 14 Mijn grootvader moet de tijd van 1870 intens hebben meegemaakt. Ik bezit nog zijn Erkmann-Chatrian Histoire d'un Plébiscite racontée par un des 7.500.000 ‘oui’ (het referendum na de staatsgreep van Napoleon III, dat tot de oorlog van 1870 en de afscheiding van de Elzas heeft geleid) en andere aangrijpende verhalen. Hij vertelde ons, hoe in die tijd het fortuin van de Nijmeegse familie Jurgens zou zijn ontstaan. Met Gelderse mestkarren (twee grote houten wielen) ging het ranzige vet naar het uitgehongerde Parijs voor consumptie. Die periode heeft op de generatie van vóór mijn vader grote indruk gemaakt. Toen ik, omstreeks 1910, dus negen jaar oud, eens in mijn rode trui bij grootpa kwam, zei hij: ‘Dag, Garibaldi.’ Ik heb eerst tien jaar later (H.