Górno śląski Zwi ązek Metropolitalny Zarys geograficzny Górno śląski Zwi ązek Metropolitalny ZARYS GEOGRAFICZNY pod redakcj ą Renaty Dulias i Adama Hibszera Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki Sosnowiec 2008 AUTORZY Damian ABSALON, Violetta DEGÓRSKA, Renata DULIAS, Edward DU Ś, Maria FAJER, Adam HIBSZER, Grzegorz JANKOWSKI, Franciszek KŁOSOWSKI, Marzena LAMPARSKA-STOBIECKA, Jan LESZKIEWICZ, Mieczysław LE ŚNIOK, Ewa ŁUPIKASZA, Robert MACHOWSKI, Krystyna MAGDA-śABI ŃSKA, Magdalena MATYSIK, Urszula MYGA-PI ĄTEK, Anna NITKIEWICZ-JANKOWSKA, Jerzy NITA, Jolanta PEŁKA-GO ŚCINIAK, Jacek PETRYSZYN, Sławomir PYTEL, Jacek RÓ śKOWSKI, Marek RUMAN, Anna RUNGE, Jerzy RUNGE, Mariusz RZ ĘTAŁA, Martyna M. RZ ĘTAŁA, Wojciech SMOLAREK, Andrzej SOCZÓWKA, Tadeusz SZCZYPEK, Maria TKOCZ, Artur WIDAWSKI, El Ŝbieta ZUZA ŃSKA-śYŚKO, Jakub śYDZIK RECENZENCI Prof. GWSH dr hab. Krystyna DWUCET Prof. zw. dr hab. Andrzej T. JANKOWSKI Prof. zw. dr hab. Tadeusz NIED ŹWIED Ź Prof. U Ś dr hab. Maria Z. PULINOWA Prof. U Ś dr hab. Jerzy RUNGE Projekt okładki: Sławomir PYTEL Autorzy zdj ęć na okładce: Tadeusz DULIAS, Sławomir PYTEL Copyright © 2008 by Polskie Towarzystwo Geograficzne Oddział Katowicki Wydawca: Oddział Katowicki Polskiego Towarzystwa Geograficznego Wszelkie prawa zastrze Ŝone Druk ksi ąŜ ki sfinansowano ze środków Oddziału Katowickiego PTG oraz Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego ISBN 978-83-61695-00-4 Druk: Pracownia Komputerowa Jacka Skalmierskiego w Gliwicach SPIS TRE ŚCI Słowo wst ępne Poło Ŝenie, obszar i zadania GZM Adam Hibszer, Jacek Petryszyn, Jerzy Runge ……………………………… 9 Budowa geologiczna obszaru GZM Jerzy Nita ………………………………………………………………………. 16 Zasoby kopalin na obszarze GZM Renata Dulias………………………………………………………………….. 24 Główne rysy rze źby obszaru GZM i jej przekształcenia Jolanta Pełka-Go ściniak, Tadeusz Szczypek ………………………………. 34 Wody podziemne na obszarze GZM Jacek Ró Ŝkowski, Jan Leszkiewicz ………………………………………….. 43 Źródła na obszarze GZM Magdalena Matysik, Wojciech Smolarek ………………………………….. 50 Rzeki na obszarze GZM Damian Absalon ………………………………………………………………. 56 Zbiorniki wodne na obszarze GZM Mariusz Rz ętała, Martyna A . Rz ętała ………………………………………. 71 Zanieczyszczenia wód na obszarze GZM Robert Machowski, Marek Ruman ………………………………………….. 82 Warunki klimatyczne obszaru GZM Ewa Łupikasza, Artur Widawski ……………………………………………. 90 Zanieczyszczenie powietrza w miastach GZM Violetta Degórska, Mieczysław Le śniok …………………………………… 105 Gleby na obszarze GZM Maria Fajer ……………………………………………………………………. 119 Krajobrazy obszaru GZM Urszula Myga-Pi ątek …………………………………………………………. 131 Przemiany demograficzne miast GZM Anna Runge …………………………………………………………………….. 140 Ludno ściowe uwarunkowania rynku pracy w miastach GZM Anna Runge …………………………………………………………………….. 160 Wybrane problemy społeczne GZM Krystyna Magda-śabi ńska……………………………………………………. 171 Osadnictwo miejskie GZM Jacek Petryszyn, El Ŝbieta Zuza ńska-śyśko…………………………………. 180 Rolnictwo i le śnictwo na obszarze GZM Edward Du ś ……………………………………………………………………. 190 Przemysł GZM Maria Tkocz …………………………………………………………………… 208 Usługi w GZM Franciszek Kłosowski ………………………………………………………… 221 Transport na obszarze GZM Andrzej Soczówka, Jakub śydzik ……………………………………………. 231 Wybrane zagadnienia szkolnictwa w GZM Adam Hibszer ………………………………………………………………….. 245 Górnicze dziedzictwo GZM Marzena Lamparska-Stobiecka ……………………………………………… 255 Walory turystyczne GZM Sławomir Pytel ……………………………………………………………….… 265 Zagospodarowanie turystyczne obszaru GZM Anna Nitkiewicz-Jankowska, Grzegorz Jankowski ……………………….. 272 Literatura i źródła ……………………………………………………………………….. 282 Spis rycin, tabel i fotografii ………………………………………………………….… 299 Słowo wst ępne W 2007 r. władze samorz ądowe 14 miast centralnej cz ęś ci województwa śląskiego podj ęły decyzj ę o utworzeniu Górno śląskiego Zwi ązku Metropolitalnego (GZM). Nowy „twór administracyjny” na mapie naszego regionu stał si ę przedmiotem zachwytu jednych oraz ostrej krytyki innych, głównie z uwagi na kontrowersje zwi ązane z jego zasi ęgiem i nazw ą. Zarówno zwolennicy GZM, jak i przeciwnicy maj ą swoje racje. Jedni, w zacie śnianiu współpracy miast aglomeracji katowickiej widz ą szans ę ich dalszego rozwoju, inni maj ą odmienne wizje relacji o środków miejskich w regionie, albo w powstałym zwi ązku miast dostrzegaj ą konkurencj ę dla własnych miejscowo ści. Autorzy niniejszego opracowania, nie wnikaj ą w argumenty zwolenników i przeciwników koncepcji metropolizacji miast naszego regionu, nie rozstrzygaj ą, kto ma racj ę, ani nie opowiadaj ą si ę po którejkolwiek stronie. Postanowili spojrze ć na obszar GZM „okiem geografa”. Pomysł wydania ksiąŜ ki zrodził si ę bowiem w gronie członków Polskiego Towarzystwa Geograficznego (PTG), równocze śnie pracowników naukowych Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu. Inicjatywa opracowania geograficznej charakterystyki tego obszaru wpisuje si ę w tradycj ę prac regionalnych podejmowanych w przeszło ści przez geografów skupionych w PTG. Praca składa si ę z 25 rozdziałów, w których scharakteryzowana została przestrze ń przyrodnicza i społeczno-ekonomiczna GZM, z prób ą okre ślenia jej walorów i ogranicze ń w rozwoju. Autorzy maj ą świadomo ść niedoskonało ści opracowania – jest to jedynie zarys geograficzny, w którym zostały poruszone wybrane zagadnienia – jedne bardziej kompleksowo, inne w sposób sygnalny. Materiał został przygotowany z zało Ŝeniem, i Ŝ głównymi odbiorcami ksi ąŜ ki b ędą nasi koledzy – nauczyciele oraz studenci geografii. Liczymy, Ŝe z opracowania zechc ą tak Ŝe skorzysta ć urz ędnicy administracji samorz ądowej, zainteresowani geograficznym spojrzeniem na obszar GZM. Mamy nadziej ę, i Ŝ praca ta b ędzie stanowi ć punkt wyj ścia do dalszych poszukiwa ń, które w przyszło ści pozwol ą na pełniejsze – wieloaspektowe spojrzenie na zurbanizowany obszar centralnej cz ęś ci województwa śląskiego, niezale Ŝnie od ostatecznego kształtu administracyjno-prawnego tego obszaru. Warto wspomnie ć, i Ŝ opracowanie ukazuje si ę w roku trzech jubileuszy: 90- lecia Polskiego Towarzystwa Geograficznego, 60-lecia Oddziału Katowickiego Polskiego Towarzystwa Geograficznego oraz 35-lecia Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu. Oddział Katowicki PTG, poprzez lokalizacj ę swojej siedziby na WNoZ U Ś jest ści śle powi ązany z sosnowieckim o środkiem geograficznym. ADAM HIBSZER JACEK PETRYSZYN JERZY RUNGE PołoŜenie, obszar i zadania Górnośląskiego Związku Metropolitalnego Przedmiotem niniejszego opracowania jest obszar zajmowany przez 14 miast połoŜonych na WyŜynie Śląskiej, w centralnej części województwa śląskiego, między 50005’ a 50028’ szerokości geograficznej północnej oraz między 18033’ a 19029’ długości geograficznej wschodniej. Miejscowości te - stanowiące rdzeń aglomeracji katowickiej - to miasta na prawach powiatu, które na mocy porozumienia ich władz samorządowych w 2007 r. powołały do Ŝycia nowy podmiot organizacyjny – Górnośląski Związek Metropolitalny (GZM). Miasta te zajmują łącznie obszar o powierzchni 1218 km2 (ryc. 1). Ryc. 1. Obszar Górnośląskiego Związku Metropolitalnego (opracowanie własne) 9 Celem powołania nowego podmiotu było stworzenie silnego związku komunalnego, który poprzez wspólną realizację zadań prowadziłby do usprawnienia zarządzania i zdynamizowania rozwoju miast krystalizującego się obszaru metropolitalnego. W dalszej perspektywie miasta te mają tworzyć rdzeń przyszłej metropolii – w zaleŜności od zapisów opracowywanej w parlamencie ustawy metropolitalnej – skupiającej 14, 17 lub 19 miast (ryc. 2), a być moŜe i inne sąsiednie gminy. Obecnie GZM tworzą: Bytom, Chorzów, Gliwice, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świętochłowice, Tychy i Zabrze. Do członkostwa aspirują takŜe Czeladź i Knurów oraz Będzin, Mikołów i Tarnowskie Góry, będące siedzibami władz powiatów tzw. ziemskich, a mogłyby takie miejscowości, jak Pyrzowice (gmina OŜarowice), gdzie jest port lotniczy „Katowice”. Siedziba władz GZM znajduje się w Katowicach, a przewodniczącym zarządu związku – prezydent tego miasta. Idea powołania GZM jest spójna z załoŜeniami Narodowego Planu Rozwoju 2007-2013, mówiącymi o konieczności zmian obowiązującej obecnie terytorialnej organizacji państwa, „która wymaga specjalnych rozwiązań dla wielkomiejskich aglomeracji (....) Obecny jednolity model gminy nie stwarza wystarczających moŜliwości rozwoju istniejącym metropoliom i osiągania takiego statusu przez ośrodki wielkomiejskie”. Ryc. 2. Koncepcja Górnośląskiego Związku Metropolitalnego z 19 ośrodkami miejskimi (opracowanie własne) 10 POWOŁANIE GZM I JEGO ZADANIA Pierwsze pomysły scalenia w jeden twór administracyjny kilku miejscowości regionu górnośląskiego powstały juŜ w okresie międzywojennym po niemieckiej stronie Śląska. Idea metropolizacji na Górnym Śląsku i w Zagłębiu odŜyła w dyskusjach samorządowych i naukowych w pierwszej połowie lat 90. XX w. W działaniach tych dostrzegano narzędzie efektywniejszego zarządzania, a tym samym wzmocnienia i przekształcenia obszarów intensywnie zurbanizowanych. Zagadnienie to było przedmiotem licznych spotkań prezydentów i burmistrzów miast zainteresowanych taką formą współpracy. Wstępna koncepcja utworzenia związku komunalnego pod roboczą nazwą Związku Konurbacji Górnośląskiej opracowana została przez prezydentów Gliwic i Katowic w lutym 2005 r. Koncepcja ta została poddana konsultacjom w gronie jednostek samorządowych, celem zebrania opinii dotyczących planów tworzenia takiego związku. Po uzyskaniu poparcia dla projektu utworzenia związku przez 20 gmin