ÇÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,Cilt 15, Sayı 3 (Arkeoloji Özel Sayısı), 2006, s.161-182 XVI. YÜZYILDA ADANA KENTİNİN FİZİKSEL YAPISINA DAİR BULGULAR Öğr. Gör. Dr. Duygu F. SABAN Çukurova Üniversitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü [email protected] ÖZET Adana'nın kentsel tarihi konusundaki çalışmalar sınırlıdır ve bu çalışmaların büyük bölümü teorik ifadelerle ortaya konmuş, fiziksel yapının niteliği üzerinde gereği kadar durulmamıştır. Kentin özellikle son yüzyıldaki tarihi gelişimi, bilhassa Kurtuluş Savaşı öncesi işgal yılları ve devamında Cumhuriyetin ilanını takiben 1960’larda zirveye ulaşan sosyal ve ekonomik yapıya paralel olarak gelişen kent dokusu üzerine yapılmış çalışmalar literatürde daha fazla yer tutar. Bu döneme ait önemli sayıda yazılı belgelerin yanında, sınırlı sayıda da olsa görsel malzeme de bulunmaktadır. Bununla beraber, kentin tarihi boyunca en hızlı ve belli bir ideolojiyi takiben planlı gelişimlerinden birisinin 16.yy.’da, Ramazanoğulları’nın idaresinde gerçekleştiği şu ana kadar edinilmiş bilgiler ışığında ortaya çıkmış olsa da, o döneme ait sosyo-ekonomik yapıyı tanımlayan çalışmalar dışında kentsel dokunun niteliğini tespite yönelik bir çalışmaya rastlanmamıştır. Araştırmacının “XVI. Yüzyılda Adana Kenti’nin Fiziksel Yapısı” başlıklı yüksek lisans tezinin bir parçası olan bu makalede, kentin XVI. yy.’daki kaba sınırına ve sosyo-ekonomik yapının kent dokusuna yansımalarına dair bulguların çizim ve haritalarla somut bir biçimde ifade edilmesi amaçlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Adana, Çukurova, Ramazanoğulları. FINDINGS ON THE PHYSICAL STRUCTURE OF THE 16TH CENTURY ADANA ABSTRACT Research on urban history of a southern city in Turkey -the city of Adana was mainly concerned with the social, economical and administrative history of its recent past, mostly late 19th century. Besides, the physical outcome of those factors has rarely been subject to analysis. The city, having a rich urban history going back to the 15th century B.C. was subject to rapid urban expansion during the 16th century (A.C.) due to the social, economical and administrative situation of the time. In fact, until the prosperous 1960s, it could be argued that the city had its golden era in the 16th century. The aim of this paper was to identify the transformation of the physical structure and in particular the boundaries of the urban settlement of the city of Adana during the 16th century. Ottoman Tax records, which included the number of taxpayers with their occupation as well as their religion in a quarter, were the main sources of information in order to trace the location of the quarters and the social structure.The records of the waqf (Islamic endowment institution) property and a comprehensive archival research 161 ÇÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,Cilt 15, Sayı 3 (Arkeoloji Özel Sayısı), 2006, s.161-182 supported that information. The information gathered that way was discussed on a 1938 land survey map of the town, which the researcher prepared by combining approximately 40 pieces of maps in varying scales. The records of the waqf property in particular, were the major sources of information as the properties were described according to their direction and the relation with the neighbouring properties or urban elements in the town. The key findings of the study indicated that the town doubled its size between 1525 and 1572, following the construction of the Kulliye under the administration of the Ramazanoğlu family. The town was surrounded with orchards and still had the traces of the previous civilizations, mainly the Fortress and the ruins of the city walls. The population was primarily consisted of Muslims with an Armenian community living in a single quarter covering 1/10th of the total population. In conclusion, the city of Adana showed main characteristics of an Islamic town in the 16th century, having the Kulliye in the centre, which consisted of the Ulu Mosque, the Market, the Hamam and the Madrasa. Key Words: Adana, Çukurova,Ramazanoğlu. Neden 16. Yüzyıl ve Neden Adana? Adana Toros Dağları'nın güneyinde yer alan Çukurova'da, Seyhan Nehri üzerinde kurulmuş olan tek kenttir. Toros Dağları Adana için hem Orta Anadolu ile arasında bir engel, hem de tarih boyunca varlığını devam ettirmesini sağlayan bir eleman olmuştur. Tarih boyunca Toroslar'ı aşmak için çeşitli geçitler kullanılmıştır. Bunlardan en çok kullanılan geçit (Le Strange, 1966: 134) ise Tarsus'un kuzeyindedir (Kilikya Kapısı). Bu geçit Orta Anadolu'yu Doğu Akdeniz'e bağlamakta ve bu bağlantı sayesinde de Adana tarih boyunca koruyacağı önemi kazanmaktadır. Özellikle Suriye'den başlayıp Adana üzerinden Kilikya Kapısı yoluyla Toroslar’ı aşıp, Anadolu'yu geçerek İstanbul'a ulaşan kuzey-güney doğrultusundaki kervan yolu XVI.yy.’da Adana'nın önemini daha da artırmıştır (Braudel, 1993: 339). XVI.yy. yeni keşiflerin yapıldığı, Uzak Doğu malları ile yeni keşfedilen yerlerdeki tabii kaynakların hızla batıya taşındığı, dolayısıyla ticaretin ağırlıklı olduğu bir dönemdir. Batı Avrupa ile doğudaki uygarlıklar arasındaki ticari ilişkilerde -ki XVI.yy.'da Venedikli tacirler ağırlıklıdır-, Suriye belirleyici, Mısır ise önemli iki kapı olmuştur (Braudel,age, 471). Venedik, Suriye ve Mısır’dan karabiber, baharat, hazır ilaç, pamuk, keten ve ipek almakta ve onlara gümüş aktarmaktadır (Braudel,age, 472). Halep ise Akdeniz ile İran arasında Hint malları ve batıdan gelen mallar için bir antrepo niteliği taşıdığından önemli bir yere sahiptir (Braudel,age, 385). Bu dönemde Adana'yı Anadolu ve Önasya’ya bağlayan ve "Kıstak Yol" diye adlandırılan kara yolunun Suriye ile İstanbul arasındaki önemli bir bağlantı yolu olduğu ve XVI.yy. Akdeniz ticaretinde vazgeçilmez bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bu bağlantı İstanbul ile buğday, pirinç ve bakla üretim bölgesini kaynaştırmıştır (Braudel,age, Cilt.II: 8). Mısır ve Suriye'nin 16.yy.’ın başında fethedilmesi bazı tarihçiler tarafından İstanbul'un alınmasından daha önemli olarak kabul edilmektedir, çünkü Osmanlı tarihinin resmileşmesine neden olan bu fetihlerdir (Braudel,age, 7). Bu fetihler sonucunda güçlenen Suriye-İstanbul karayolunda Halep'ten gelip Konya Ereğlisi'ne 162 ÇÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,Cilt 15, Sayı 3 (Arkeoloji Özel Sayısı), 2006, s.161-182 varıncaya kadar 1000 vergi mükellefi barındıran tek kentten, yani Adana'dan geçilmektedir (Faroqhi, 1994: 16). XVI.yy.’da Anadolu kentlerinin nüfusları ile Suriye ve Halep'in nüfusu karşılaştırıldığında Halep ve Şam'ın Bursa'dan sonra geldiği görülmektedir (Çizelge:1). Aynı tabloda Adana alt sıralardadır. Bu durum, Adana'nın iki bölgenin hinterlandında olabileceğini göstermektedir. Halep ve Şam'ın Bursa'ya kıyasla daha yakın ve kolay ulaşılabilir olması ve aynı zamanda Türkmenler sayesinde gerçekleşen ticaret bağı nedeniyle XVI.yy’da Adana, Şam ve Halep'in hinterlandında konumlanmaktadır ve hem Suriye hem de Mısır ile olan bağlantısı çok güçlüdür. XVI.yy.’da Adana Osmanlı İmparatorluğu'nun Halep Eyaleti’ne bağlı bir sancak olarak idare edilmiştir. 1512 tarihinde Yavuz Sultan Selim'in tahta geçmesinden önce İmparatorlukta Rumeli, Anadolu, Rum ve Karaman olmak üzere dört eyalet bulunmaktadır. XVI.yy.’da sınırların genişlemesiyle eyaletlerin sayısında hızlı bir artış olmuştur. Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde (1520-1566) kurulan 17 yeni eyaletten birisi de Halep Eyaleti (1521)’dir (Akgündüz, 1992: 28). Adana kenti 1517'de Osmanlı İmparatorluğu'na katıldıktan sonra yurtluk- ocaklık statüsü ile idare edilmiştir. Yurtluk yalnız hayat boyu bakmak anlamına geldiği halde yurtluk-ocaklık ırs yoluyla aktarılabilmektedir. Yani kendisine yurtluk ve ocaklık olarak bir arazi geliri verilen kişi gerçek anlamda o yerin sahibi değildir, araziyi satamaz, bağışlayamaz, vakfedemez. Yalnızca o yerin şer'i ve örfi vergisi kişiye aittir (Pakalın, 1954: 639). Bu uygulamaya ilk defa Yavuz Sultan Selim zamanında doğu ve güneydoğu Anadolu'nun fethinden sonra başlanmıştır. Adana'nın yurtluk-ocaklık statüsünde olmasının nedeni Ramazanoğulları Beyliği'nin kendi isteğiyle Osmanlı İmparatorluğu'na katılmasıdır. Bu vasıtayla Ramazanoğulları ailesi 1608 yılına kadar Adana'nın ırsi valisi olarak kalmayı başarmıştır (Akdağ, 1979: 38). Adana’nın XVI.yy.’daki hızlı gelişiminin nedenleri, bütün bu faktörler bir arada değerlendirildiğinde açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Kentin idari açıdan yarı özerk yapısı ve toprak mülkiyetinin büyük ölçüde bir ailenin elinde olması söz konusu yüzyılda kentin gelişimine damgasını vuran önemli özelliklerdir. Materyal ve Metod Makaleye konu olan dönem XVI.yy. olduğu için kullanılan materyaller de mümkün olduğunca o döneme veya en azından yakın bir döneme ait materyaller olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu'ndan günümüze ulaşan çok önemli arşiv malzemelerinden birisi olan Adana Mufassal Tahrir Defterleri bu çalışmanın ana materyalini oluşturmaktadır. Mufassal Tahrir Defterleri'nin en önemli özelliği kentin o dönemdeki mahalle adlarının ve her mahallenin vergi mükellefi sayısının defterlerde kayıtlı olmasıdır. Tarih araştırmacıları tarafından vergi mükellefi sayısı hane sayısına denk kabul edilmektedir. Bu sayede bu çalışmada kentin fiziksel gelişme süreci önemli ölçüde belirlenmiştir. Defterlerde bütün mahallelerin yazılmasından sonra vergilerin ayrıntıları verilmektedir. Boyahane, şem'hane, koyun-keçi yetiştiriciliği, buğday üretimi vb. her türlü vergi detaylı bir biçimde kaydedilmiştir. Adana kentinin 1519, 1521, 1525, 1530, 1536, 1547 ve 1572 tarihli Tahrir Defterleri bulunmaktadır. Y.Kurt tarafından hazırlanan 1985 tarihli