Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1994 bron Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1994. Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent 1994 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_ver016199401_01/colofon.php © 2012 dbnl i.s.m. 1 La llengua, feina de tots Taalplanning en taalpolitiek in het Catalaanse taalgebied(1) door Roland Willemyns Lid van de Academie 1. Inleiding. 1.1 Bij het opstellen van een typologie van talen in een meertalige situatie, wordt meestal veel belang gehecht aan de officiële status van die talen. Gaat het om talen die in een bepaald land officieel erkend zijn, dan maakt men meestal een onderscheid tussen talen die op het hele grondgebied als officiële ambtstaal worden erkend (bv. Nederlands en Frans in België; Duits, Frans en Italiaans in Zwitserland) en talen die een dergelijke officiële status slechts in een deel van het land genieten. In het laatste geval heeft men het over ‘regionaal officiële’ talen en voorbeelden daarvan zijn Duits in België, Rhetoromaans in Zwitserland of Fries in Nederland. Het ambtelijke gebruik ervan is dus beperkt tot een officieel afgebakend gebied. Hoewel status en gebruik van dergelijke talen van land tot land nogal wat kunnen verschillen zijn ze er bijna altijd veel beter aan toe dan de zogenaamde minderheidstalen. In het laatste geval hebben we het over talen die door (een deel van de) inwoners van een bepaald gebied worden gebruikt (meestal samen met een andere), maar die geen enkele officiële erkenning genieten en meestal ook op geen enkele vorm van officiële bescherming kunnen rekenen. De sprekers van dergelijke minderheidstalen kunnen in principe nooit monolinguaal functioneren, aangezien een andere taal de officiële ambtstaal is (bv. Nederlands in Frans-Vlaanderen; Baskisch in Frans Baskenland). Toch kunnen sommige minderheidstalen nog bepaalde functies overhouden of weer verwerven. De ‘Assemblée’ van Corsica bijvoorbeeld, heeft op 26 Juni 1992 ‘Corsicaans’ tot officiële taal van het eiland uitgeroepen(2), (1) Uitgewerkte tekst van een lezing gehouden in de Academie op 15 juni 1994. (2) In een motie van het parlement luiden artikelen 1 en 2 als volgt: ‘La langue corse est officielle sur l'ensemble du territoire soumis à la jurisdiction de l'Assemblée de Corse. Le corse, langue du peuple corse, et le français, langue officielle de l'Etat, sont les deux langues officielles de l'Assemblée de Corse’ (cf. Mercator 4-1992-p.8). Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1994 2 hoewel die taal, op het nationale Franse niveau, geen enkele erkenning geniet. 1.2 Een andere belangrijke typologische indelingsbasis is die naar het personaliteits- vs. het territorialiteitsprincipe. Met de toepassing van het personaliteitsprincipe (McRae 1975), wordt bedoeld. dat ieder individu, waar hij ook woont, zelf kan bepalen in welke taal hij door de overheid toegesproken wil worden. Daar staat tegenover het zgn. territorialiteitsprincipe (McRae 1975) dat inhoudt dat de plaats waar men woont determinerend is voor iemands officiële taalstatus. Officiële interactie tussen burger en overheid gebeuren in het eerste geval in de taal die door de burger wordt bepaald. In Canada bv. bepaalt iedereen zelf of hij met de federale overheid in het Frans of in het Engels zijn zaken wil afhandelen. Om hem die mogelijkheid te garanderen, moet de overheid er dus voor zorgen dat al haar diensten in beide talen aangeboden worden en ook dat haar plaatselijke kantoren (bv. postkantoren, politie, belastingdiensten enz.) in alle delen van het land in beide talen kunnen functioneren(3). Een variante daarop bestaat in Luxemburg, waar weliswaar geen territorialiteitsprincipe heerst, maar het personaliteitsprincipe in zoverre ingeperkt wordt dat het in vele gevallen van de domeinen afhangt welke taal de overheid met de burger gebruikt (bv. Frans in de administratie, Duits in de rechtsspraak enz.) (Bureau, 1992). Volgens het territorialiteitsprincipe, dat bv. in België en in Zwitserland de betrekkingen tussen overheid en burgers regelt, bepaalt de woonplaats het taalregime. Wie in het (wettelijk afgebakende) Nederlandse taalgebied woont, kan alleen het Nederlands gebruiken in zijn betrekkingen met de overheid. In tegenstelling tot Canada maakt het hier niet uit of men met de federale, de regionale of de communale overheid te maken heeft. 1.3 Meestal komen geen van beide bovengenoemde onderscheidingen (die naar soort maatschappelijke tweetaligheid en die op grond van het toegepaste principe) in een ‘absolute’ vorm voor. Frankrijk bv. is officieel eentalig, maar toch bestaan er soms bepaalde rechten voor minoriteitstalen (bv. beperkt gebruik van Corsikaans in de administratie van het eiland, gebruik van tweetalige verkiezingsformulieren in de Elzas en dergelijke). In België geldt het territorialiteitsprincipe, maar in Brussel het personaliteitsprincipe, omdat er geen geografische basis is waarop men zich naar territorialiteit zou kunnen richten. Toch speelt in al deze gevallen de territorialiteit een doorslaggevende rol, want wat in Brussel kan, kan alleen (3) In de praktijk blijkt dit evenwel niet altijd even goed te functioneren. Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1994 3 in dat territoriaal afgebakende gebied. Het gebruik van het Corsikaans kan alleen iemand opeisen die in Corsika woont enz. 2. De status van het Catalaans Het behoeft dus geen verbazing te wekken dat, wanneer we Catalonië op grond van het voorafgaande in een schema proberen onder te brengen, we ook voor een ‘gemengde’ situatie komen te staan. Het Catalaans is er ‘regionaal officieel’ en het territorialiteitsprincipe speelt in zoverre, dat het officiële statuut tot dat bepaalde gebied is beperkt. Toch is het personaliteitsprincipe eigenlijk overheersend omdat Castiliaans de officiële taal van het hele koninkrijk blijft. In de Spaanse grondwet staat inderdaad: 1. Castiliaans is de officiële Spaanse taal van de natie. Alle Spanjaarden zijn verplicht die taal te kennen en hebben het recht ze te gebruiken; 2. De andere talen in Spanje zijn, overeenkomstig hun statuut, officieel erkend in de respectieve autonome gebiedsdelen; 3. Die linguïstische diversiteit en een eigen cultureel patrimonium zijn een rijkdom en zullen daarom niet alleen gerespecteerd maar ook uitdrukkelijk beschermd worden (Siguan 1988). In uitvoering van die grondwet werd in december 1978 het Autonomiestatuut van Catalonië vastgelegd. Volgende punten zijn daarin belangrijk: 1. Catalaans is de specifieke taal van Catalonië(4); 2. Catalaans is de officiële taal van Catalonië, zoals Castiliaans de officiële taal is van heel Spanje; 3. De Generalitat staat garant voor het normale en officiële gebruik van beide talen: de nodige besluiten zullen uitgevaardigd worden om de kennis van beide talen te verzekeren en om de middelen ter beschikking te stellen die ervoor moeten zorgen, dat beide talen volkomen gelijkwaardig zijn, zodat de burgers van Catalonië hun rechten en plichten kunnen uitoefenen (Siguan 1988). Een van de instrumenten om dit uit te voeren is de in juni 1980 opgerichte Directio general de politica lingüistica. Deze instelling, die ervoor moet zorgen dat er een adequaat sociolinguïstisch beleid wordt gevoerd, werd gevormd naar het voorbeeld van gelijksoortige instellingen in Québec(5). Er zijn drie belangrijke onderdelen: (4) ‘la llengua propria’ (5) bv. de ‘Conseil’ en ‘L'office de la langue française’ (zie Willemyns 1989). Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde (nieuwe reeks). Jaargang 1994 4 - Instituut voor Sociolinguïstiek in Catalonië (opleiding van linguïsten die de taalpolitiek van de Generalitat moeten voorbereiden en begeleiden). - Dienst voor Normalisatie (= standaardizering) van het Catalaans. - Dienst voor taaladvies. De taalwetgeving van alle autonome gebieden in Spanje heeft een aantal punten gemeen, die men als volgt kan samenvatten: - men wil de kennis en het gebruik van de regionale talen stimuleren en er zo voor zorgen, dat ze in alle situaties gebruikt kunnen worden. Bovendien wordt bepaald dat niemand omwille van zijn taalgebruik kan worden gediscrimineerd. - Er zijn maatregelen opgenomen betreffende het taalgebruik in de adminstratie en de media. - Er zijn maatregelen t.a.v. het gebruik der talen in het onderwijs, zowel wat betreft de onderwijstaal als het aanleren van de talen in kwestie. Op welke punten in de verschillende gebieden de nadruk wordt gelegd en met hoeveel vastberadenheid men bij de ten uitvoerlegging te werk gaat is nogal verschillend, zoals in de onderstaande afzonderlijke behandeling van die gebieden zal worden aangetoond. 3. Pluricentrisme en regionaliteit van het Catalaans 3.1 In Spanje zijn Catalaans, Baskisch en Gallicisch als officiële regionale talen erkend (Comet i Codina 1990). Het Catalaans is echter niet alleen in de autonome regio Catalonië officieel, maar ook in de regio's Balearen en Valencia. Het wordt bovendien ook buiten de grenzen van Spanje gesproken en het geheel van de Catalaanssprekende gebieden wordt ‘Els Paisos Catalans’ genoemd (Ros & Strubell 1984). Het bestaat uit: 1. ‘Catalunya’ (Autonome regio) met ongeveer 6 miljoen inwoners; 2. Valencia (id.) met ongeveer 3,7 miljoen imwoners; 3. ‘Iles Balears’ (id.) bestaande uit de eilanden