JOSIP BROZ TITO — SABRANA DJELA ODBOR ZA IZDAVANJE SABRANIH DJELA JOSIPA BROZA TITA Ljupčo Arsov, predsjednik, dr Vladimir Bakarić, Anka Berus, Rodoljub Čolaković, Aslan Fazlija, Miladin Gvozdenov, Slavko Janevski, Edvard Kardelj , Lazar Koliševski, Miha Marinko, dr Josip Mirnić , dr Miroslav Pečujlić, dr Ivan Perić, dr Pavle Savić, Petar Stambolić, Lidija Šentjurc, dr Mijat Šuković, dr Marko Šunjić, dr Arif Tanović, Fabijan Trgo, Jovan Veselinov, Veljko Vlahović Boris Ziherl Mihajlo Zvicer, Drago Vukša, sekretar Odbora REDAKCIJA ZA IZDAVANJE SABRANIH DJELA JOSIPA BROZA TITA David Atlagić, dr Nikola Babić , Ismail Bajra, dr Dušan Bilandžić, mr Milovan Bosić, Slobodan Bosiljčić, dr Velimir Brezovski, dr Pero Damjanović, dr Tone Ferenc, dr Milan Matić, dr Josip Mirnić , Pero Morača, dr Ivan Perić, Miladin Perović , dr Branko Petranović, Milan Rakas, dr Stanislav Stojanović, Fabijan Trgo GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK dr Pero Damjanović SEKRETAR REDAKCIJE mr Milan B. Matić NAUČNA PRIPREMA INSTITUT ZA SA VREMENU ISTORIJU TOM 7 Naučna istraživanja, napomene, hronologija, registri i celokupna priprema za štampu RADOMIR VUJOŠEVIĆ JOSIP BROZ TITO SABRANA DJELA TOM SEDMI KRAJ APRILA — 28. NOVEMBAR 1941. IZDAVAČKI CENTAR »KOMUNIST«, BEOGRAD BEOGRADSKI IZDAVAČKO-GRAFIČKI ZAVOD, BEOGRAD IZDAVAČKO'KNJIŽARSKO PODUZEĆE »NAPRIJED«, ZAGREB BEOGRAD 1982. PREDGOVOR U ovom tomu objavljuje se Titova pisana riječ nastala u periodu maj — novembar 1941, odnosno u periodu kad KPJ stupa na istorijsku scenu s revolucionarnom odlučnošću da sudbinu naroda Jugoslavije uzme u svoje ruke. Tu je sabrano 79 članaka, proglasa, uputstava, naredbi, pohvala, saopštenja generalnog sekretara KPJ i komandanta Glavnog štaba NOPOJ, odnosno Vrhovnog komandanta NOPOJ. Pored Članaka koje je pisao za »Srp i Čekić«, »Proleter«, »Bilten« Glavnog štaba NOPOJ i »Borbu«, Tito je napisao, u tom razdoblju, sva doku­ menta CK KPJ, pa bilo ona koja se bave strategijom i taktikom KPJ, njenim odnosom prema događajima (proglasi, analize i zaključci sa savjetovanja i sjednica CK) ili ona u kojima je riječ o širenju partijske štampe. Tito je autor i gotovo svih pisanih uputstava, obavještenja, pohvala i naredbi Glavnog, odnosno Vrhovnog štaba NOPOJ. Stoga tekstovi ovog toma omogućuju ne samo upoznavanje s onim što je Tito napisao, već u isti mah i sticanje uvida u, bezmalo, cjelokupna sačuvana dokumenta CK KPJ i centralnog vojnog rukovodstva koja su nastala odmah poslije okupacije Jugoslavije i tokom prvih pet mjeseci narodnooslobođilačkog rata i revolucije. Od stranice do stranice ovog toma čitalac se, u stvari, kreće magistral­ nim tokom ustanka, prati djelatnu oslobodilačku misao i praksu nje­ govog pokretača i vođe — KPJ, i u svemu tome jasno raspoznaje i sa­ gledava Titovu ulogu. Nepunih petnaest dana nakon aprilskog sloma Kraljevine Jugoslavije, kad se zemlja našla tako temeljno raskomadana da joj je bilo teško utvrditi identitet među evropskim državama koje su okupirale sile Osovine i njihovi saučesnici, dan-dva uoči 1. maja, iz Zagreba je iz ilegalne štamparije iznesen i razaslat partijskim organizacijama širom Jugoslavije prvomajski proglas CK KPJ, koji je napisao Tito. Cijelom sadržinom proglasa Tito je potvrdio da KPJ odlučno ostaje na onoj borbenoj političkoj poziciji za koju se opredijelila još u aprilskom ratu — da »još upornije« organizuje i vodi »borbu naroda protiv okupatora i njihovih slugu u zemlji, protiv raspirivanja nacionalne mržnje, a za bratstvo naroda Jugoslavije i svih naroda na Balkanu«. U borbu, »koju vođi avangarda radničke klase — Komunistička partija Jugoslavije«, pozivaju se »svi rodoljubivi elementi«. VIII U teškim uslovima koji su u raskomadanoj zemlji nastali pod okupa­ cijom, kad su svirepi teror i hajka na ljude postali neizbježna svako- dnevica, Tito održava kontinuitet u radu Partije, čuva njenu cjelovitost, ne priznaje cijepanje Jugoslavije, ne uzmiče pred terorom, već partijskim rukovodstvima preporučuje samo prilagođavanje organizacija novim uslovima, ali i pojačanu aktivnost. Prvih dana maja na Titov poziv dolaze u Zagreb predstavnici svih nacionalnih i pokrajinskih rukovod­ stava (sem iz Makedonije) i na savjetovanju analiziraju aprilsku kata­ strofu Kraljevine Jugoslavije, ocjenjuju rad KPJ od 27. marta do oku­ pacije, ocjenjuju prilike koje su u pojedinim krajevima nastale poslije okupacije i utvrđuju neposredne i dalje zadatke KPJ i svake nacionalne i pokrajinske organizacije, vodeći računa o situaciji na pojedinim pod­ ručjima. 0 savjetovanju u Zagrebu Tito je napisao i opširan članak Savjetovanje Komunističke partije Jugoslavije. U tom članku Tito je izložio političku platformu Komunističke partije Jugoslavije u uslovima okupacije, koja je poslužila svim partijskim organizacijama i svim članovima Partije kao primarno ishodište za političku, organizacionu i propa­ gandnu djelatnost u fazi priprema oružanog ustanka, a u generalnim stavovima i kasnije. Kao i u prvomajskom proglasu, i u članku o maj­ skom savjetovanju Tito ističe vjeru u snagu Partije i u borbeno patriotsko 1 demokratsko antifašističko raspoloženje širokih slojeva naroda. On vjeruje u vlastite snage, a ne u darivanje pobjeda. Osnovne ocjene o stanju u zemlji nakon okupacije, o aktivnosti KPJ i njenom borbenom programu Tito je tih dana izložio u izvještaju O položaju i događajima u Jugoslaviji, koji je uputio Izvršnom komitetu Kominterne poslije prelaska iz Zagreba u Beograd. Iz tog izvještaja saznajemo da KPJ, koja se odlučno sprema za oružanu borbu protiv okupatora i za uklanjanje oružjem svega što joj se na tom oslobodilač­ kom i revolucionarnom putu ispriječi, — da tu odvažnu istorijsku ini­ cijativu pokreće Partija koja ima svega 8000 svojih članova i 30 000 skojevaca. Tita taj podatak ne zabrinjava, jer je Partija granitno kom­ paktna, jedinstvenih pogleda, organizaciono čvrsta, nadasve hrabra i spremna na žrtvovanje, svojom politikom i aktivnošću stekla je u narodu velike simpatije i uslovi za njen rad veoma su povoljni. Postavljajući zadatke Partiji za političku pripremu ustanka, Tito je, u svojoj viziji razvitka borbe, imao jasno na umu ne samo okupatora, neprijatelja neskrivenog za sve Jugoslovene, već i one snage koje će se sutra sliti s okupatorom, kad oružana borba počne, i svakog sljedećeg dana, do završetka borbe. U pomenuta tri rada Tito je ukazao na snage koje će se, radi očuvanja svojih pozicija, ispriječiti na putu oslobodilačke borbe. Već otvorena saradnja jednog dijela buržoazije iz svih nacionalnih sredina s oku­ patorom, od prvog dana sloma Kraljevine, bila je i prvi odbrambeni IX korak jugoslovenske buržoazije, koja je ratnim porazom izgubila vla­ stite instrumente nasilja nad narodom. Fašizam nije bio samo mora za već porobljene narode. Prve žrtve nje­ gove bili su upravo narodi Italije i Njemačke. Tamo gdje je fašizam nastao, tamo su se, prirodno, javili i antifašisti. Tito je imao tu činjenicu na umu pa je smatrao da političku propagandnu akciju KPJ treba da usmjeri i na talijanske i njemačke vojnike, te im se u maju obratio u ime CK KPJ antiratnim, antifašističkim proglasom. Do sredine maja 1941. Tito je, boraveći u Zagrebu, bio u čestom kon­ taktu s rukovodstvom KP Hrvatske i mogao je neposredno da utiče na njegov rad. U Hrvatskoj je poslije okupacije najprije počeo masovan teror nad komunistima. Da bi pomogao KPH da što uspješnije prila­ godi rad teškim prilikama izazvanim terorom ustaša, Talijana i Nije­ maca, Tito je napisao za »Srp i čekić« direktivni članak Učvrstimo i ojačajmo naše partijske organizacije. U Zagrebu je Tito napisao za organ CK KPH i članak Zašto smo još u sastavu Komunističke partije Jugo­ slavije? To je bio Titov odgovor onima koji su smatrali da se poslije aprilskog poraza i diobe Jugoslavije ne može, ni pod kojim uslovima, obnoviti zajednica jugoslovenskih naroda. To je bio odgovor i ustaškoj propagandi: KPJ će se boriti za novu Jugoslaviju, zajednicu slobodnih i ravnopravnih naroda. Tito je iz Zagreba prešao u Beograd u drugoj polovini maja, i do 16. septembra 1941. sjedište rukovodstva KPJ je u okupiranom Beogradu. Odatle je Tito oko četiri mjeseca rukovodio Partijom i narodnooslo- bodilačkom borbom. U uslovima koji su nastali okupacijom Jugoslavije, centralno partijsko i vojno rukovodstvo moglo je da utiče na rad nacio­ nalnih i pokrajinskih rukovodstava samo preko svojih delegata (članova Politbiroa i CK KPJ), što je bio trajniji, pa i stalan oblik djelovanja centra, zatim prepiskom i preko centralnih partijskih glasila. Iako zbog slabih veza — osobito s Crnom Gorom, Kosovom, Vojvodinom, a donekle i sa Slovenijom i Makedonijom — Tito nije mogao svuda i pravovremeno da utiče na tok događaja, ipak je sačuvan znatan broj njegovih pisama koje je iz Beograda uputio partijskim i vojnim ruko­ vodstvima Hrvatske, Makedonije Bosne i Hercegovine, rukovodiocu Kominterninog punkta za veze u Zagrebu. Sačuvano je i nekoliko de­ peša iz tih dana koje je Tito poslao Kominterni. Budući da je sa par­ tijskim rukovodstvom Srbije u svakodnevnom ličnom kontaktu, bio je u mogućnosti da neposredno utiče na događaje. Kada je počeo da izlazi »Bilten NOPOJ« (10. avgusta 1941), Tito je člancima, uputstvima, naredbama itd. bio u prilici da pravovremenije i efikasnije usmjerava razvitak ustanka, utičući na sve njegove komponente. Poslije napada Njemačke na SSSR — kada je na sjednici Politbiroa u Beogradu ocijenjeno da su s tim događajem sazreli i objektivni uslovi za početak oružane borbe protiv okupatora, ta istorijska odluka Partije našla se u središtu pažnje i cjelokupne aktivnosti druga Tita. Otpoči­ X njanje oružane borbe i njeno pretvaranje