ODKRYCIA / DISCOVERIES Wiadomości Archeologiczne LXX, 2019: 271–280 https://doi.org/10.36154/wa.70.2019.19 Tomasz Rakowski, łukasz M. Stanaszek, Katarzyna Watemborska-Rakowska Niezbyt SUcha kraina. SpecyFika osadnicza terenÓW zalewowych doliny środkowej WisłY na przykładzie skUpiska osadniczego W Glinkach, pow. otwocki Not that Dry a Land. The Specificity of Settlement in the Floodplains of the Middle Vistula Valley on the Example of the Settlement Cluster in Glinki, Otwock County Słowa kluczowe: Urzecze, Wisła, tereny zalewowe, osadnictwo, badania powierzchniowe Keywords: Urzecze, Vistula River, floodplains, settlement, fieldwalking survey Życie pulsujące w nas przypomina rzekę. W tym roku może wezbrać renów Urzecza, mających powierzchnię ok. 180 km2, do badań tak jak nigdy przedtem […]. Tu, gdzie mieszkamy, nie zawsze w 2017 roku wytypowano arbitralnie jego południową część, rozciąga się sucha kraina. której trzy granice – od południa ujście rzeki Pilicy, od zachodu H.D. Thoreau, Walden, czyli życie w lesie (tłum. H. Cieplińska), wysoka skarpa pradoliny Wisły, a od wschodu jej niższy odpo- Wrocław 2005, 375. wiednik – stanowią zarazem historyczne i geograficzne granice regionu, zaś czwarta, północna, przebiegała na granicy arkuszy AZP (Ryc. 1). Wybrany obszar, łącznie ok. 83 km2, obejmował Duże rzeki Europy, do jakich zalicza się Wisła, zawsze odgry- fragmenty ośmiu arkuszy AZP6, w tym rejon omówiony w ni- wały znaczącą rolę w krajobrazie, a co za tym idzie również niejszym artykule. W trakcie prac terenowych wykorzystano w gospodarce i osadnictwie, stając się od starożytności waż- dawne źródła pisane i kartograficzne oraz nowoczesne dane nym elementem geografii i poznawania świata1. Rozległe tereny cyfrowe, m.in. wygenerowany na potrzeby projektu Nume- zalewowe największych rzek niżu europejskiego stanowią – na ryczny Model Terenu oparty na laserowym skanowaniu terenu tle otaczających je obszarów – odrębne regiony geologiczne (LAS); prospekcję terenową wzbogacono o nowe rozwiązania i ekosystemy przyrodnicze. Mimo licznych dowodów, zarówno techniczne7. Podczas intensywnych prac terenowych (Ryc. 2) archeologicznych jak i historycznych, wskazujących na dawne zweryfikowano 57 znanych stanowisk archeologicznych i od- zasiedlenie zalewanych okresowo obszarów nadwiślańskich, kryto 33 kolejne, pochodzące z różnych epok. jak dotąd nie poświęcano temu zagadnieniu wiele uwagi2. Na badanym obszarze, siedem spośród dziewięćdziesięciu Badania wykopaliskowe na cmentarzysku kultury prze- zarejestrowanych stanowisk archeologicznych można wiązać worskiej w Czersku w powiecie piaseczyńskim3 oraz antro- z epoką kamienia, 11 z epoką brązu zaś 25 z wczesną epoką że- pologiczne i etnograficzne studia nad nadwiślańskim regio- laza. Na 32 stanowiskach (w tym ok. 7 cmentarzyskach) odkry- nem Urzecze4 dały asumpt do podjęcia programu naukowego, to fragmenty naczyń kultury przeworskiej; jedno stanowisko przygotowanego przez Stowarzyszenie Przyjaciół Państwowe- można przypisać kulturze wielbarskiej. Najwięcej, bo ponad go Muzeum Archeologicznego we współpracy z Państwowym 50 archeologicznych datowanych jest na średniowiecze i cza- Muzeum Archeologicznym, którego celem było szczegółowe sy nowożytne. W wypadku obiektów nowożytnych szczególnie przebadanie zalewowych partii Doliny Środkowej Wisły w inte- ważnym efektem badań jest zlokalizowanie w Ostrówku nie- resującym nas zakresie5. Z uwagi na rozległość zalewowych te- znanego dotychczas miejsca, w którym znajdował się austriacki szaniec chroniący przeprawę rzeczną podczas wojny w roku 1 Informacje o Wiśle docierały prawdopodobnie już do starożytnych 1809, a także pierwotnego położenia zupełnie zapomnianej Greków, a jej nazwa po raz pierwszy odnotowana została przez Rzy- żupy solnej na terenie obecnej wsi Glinki. mian na tzw. Mapie Agryppy w roku 12 przed Chr. i później wzmian- kowana jest wielokrotnie (por. J. Kolendo 1998). 2 Por. H. Dobrzańska, T. Kalicki 2018. brzegi. Nieinwazyjne badania terenów zalewowych mikroregionu Urzecze 3 Zob. K. Czarnecka 2012; 2014a; 2014b; K. Watemborska-Rakow- w Dolinie Środkowej Wisły (2865/17/FPK/NID), a w roku 2019 projekt ska 2014; 2017; T. Rakowski, K. Watemborska-Rakowska 2017. Archeologia Wisły. Nieinwazyjne badania terenów zalewowych północ- 4 Badania dr. Łukasza M. Stanaszka z Pracowni Antropologicznej Pań- nej części mikroregionu Urzecze (01875/19/FPK/NID). Oboma kiero- stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Por. też Ł.M. Sta- wali autorzy artykułu, którzy w tym miejscu dziękują wszystkim wyko- naszek 2012a; 2014; E. Piskorz-Branekova, Ł.M. Stanaszek 2015; nawcom prac gabinetowych i uczestnikom badań powierzchniowych. portal Urzecze.pl (https://urzecze.pl/). 6 AZP 61-68, 61-69, 62-68, 62-69, 63-68, 63-69, 64-68, 64-69. 5 W roku 2017, w ramach programu operacyjnego Ministerstwa Kul- 7 Np. na wybranych stanowiskach wykonano badania geofizyczne i pod- tury i Dziedzictwa Narodowego „Dziedzictwo Kulturowe”, priorytet 5: wodne, a w celu dotarcia do trudno dostępnych miejsc posłużono się „Ochrona Zabytków Archeologicznych”, zrealizowano projekt Łącząc łodziami motorowymi i pontonowymi. 271 Wiadomości Acheologiczne LXX, 2019: 271–280 Ryc. 1. Zalewowy obszar Urzecza. Granice dawnych przestrzeni zalewowych Wisły na Urzeczu (1); obszar badany w latach 2017 (2) i 2019 (3); położenie wsi G l i n k i (4). Oprac.: T. Rakowski Fig. 1. The floodplain area of Urzecze. The borders of the former floodplains of the Vistula in Urzecze (1); area surveyed in 2017 (2) and in 2019 (3); location of the village of G l i n k i (4). Graphics: T. Rakowski Dla zilustrowania specyfiki położenia i osadnictwa zalewo- wej partii nieznacznie – ok. 1–1,5 m – wyższy od otaczają- wych terenów Doliny Środkowej Wisły wybraliśmy właśnie cych go terenów; jego granice wyznaczają pozostałości sta- skupisko stanowisk archeologicznych w Glinkach8. Na obszarze rorzeczy Wisły (m.in. jeziora Glinieckie i Żelawino/Zielone9) tym, w przeszłości regularnie zalewanym przez rzekę, znajdo- (Ryc. 3). Najwyższym miejscem w tym rejonie jest znajdujący wały się bowiem tereny stosunkowo bezpieczne do zamieszka- się na północ od jeziora Glinieckiego owalny pagórek o wy- nia lub mogące pełnić charakter refugiów. Glinki znajdują się miarach ok. 250×120 m i wysokości względnej ok. 1,5–2 m na prawym brzegu Wisły, ok. 12 km na południe od centrum (92 m n.p.m.) zajęty w przeszłości przez zabudowania tutej- miasta Otwocka i ok. 1,3 km na wschód od obecnego koryta szego dworu. Równie wysoko (91,5 m n.p.m.) położona jest rzeki, na wysokości lewobrzeżnej Góry Kalwarii (Ryc. 1). Oko- południowa część interesującego nas wyniesienia (mająca wy- lica stanowi dość niezwykły układ form terenowych – jest to miary ok. 90×400 m), w sąsiedztwie jeziora Żelawino, przez nieregularny obszar o wymiarach ok. 1200×750 m, nieco wy- miejscową ludność powszechnie zwana Kopcem. Przewyższenia dłużony na osi północ-południe, we wschodniej i południo- te są na tyle niewielkie, że niemal niedostrzegalne w terenie, niemniej zgodnie z relacjami okolicznych mieszkańców nie 8 Obecna wieś Glinki, pierwotnie obejmująca jedynie najbliższą okoli- cę nieistniejącego już dworu, składa się z kilku wsi i osad, które z cza- 9 Nazwy jezior – Glinieckie (Glineckie) i Żelawino – mają charakter sem zrosły się w jeden organizm. Były to przede wszystkim Kępa Gli- lokalny, zwyczajowy. W latach 70. XX wieku Żelawino otrzymało for- niecka (Jelita/Lelita, Kępa, Żelawin, Przewóz, Stary Przewóz), Kępa malnie nazwę „Zielone”, przy czym pośród miejscowej ludności do dziś Pijarska (Holendry) i Julianów (główna część dawnego Żelawina) funkcjonuje wyłącznie nazwa Żelawino i jej gwarowa forma Zielowi- (archiwum Ł.M. Stanaszka). Fakt ten sprawił, że Glinki mają dzisiaj no, nawiązująca do znajdującej się tu wcześniej wsi o tej samej nazwie charakter rozproszonych kolonii (przysiółków). Interesujący nas ze- (Żelawino, Żelawin). W 2. połowie XIX wieku w źródłach kartogra- spół osadniczy znajduje się na terenie dawnych wsi Julianów (Żela- ficznych pojawiała się nazwa Jezioro Podżeławiną, co również suge- 272 win) i Glinki (dworskie). ruje bliskie sąsiedztwo tej zaginionej wsi (archiwum Ł.M. Stanaszka). Tomasz Rakowski et alii, Niezbyt sucha kraina... Ryc. 2. Badania jednej z łach wiślanych (a) oraz widok z wału przeciwpowodziowego na nadwiślańskie sady (b); październik 2017 roku. Fot.: A. Wiśniewska Fig. 2. Examination of one of the Vistula sandbanks (a) and a view from the flood embankment of the Vistula orchards (b); October 2017. Photo: A. Wiśniewska Ryc. 3. Mapa wysokościowa na podstawie Numerycznego Modelu Terenu z zaznaczoną okolicą wsi G l i n k i. Oprac.: T. Rakowski Fig. 3. Altitude map based on the Terrain Digital Model; area of the village of G l i n k i is marked. Graphics: T. Rakowski były one zalewane nawet podczas dużych powodzi. Uważano przez oblanie z jedney strony jeziorami, a z drugiey strony Wi- je zatem za miejsca bezpieczne schronienia i ewakuacji mająt- słą, tak dalece, iż podczas wylewów często się praktykujących ku ruchomego z sąsiednich wsi10. W tym kontekście ciekawa szczególniey na wiosnę, niepodobną staie się przeprawa niebez- jest relacja proboszcza parafii w Ostrówku, do której należały pieczeństwem życia grożąca11. Można się domyślać, że również Glinki, księdza Jana Nepomucena Strussa, który w 1851 roku w wiekach wcześniejszych miejsca takie jak glinecki Kopiec sta- pisał, iż sama natura odgraniczyła [ich] od innych Kościołów nowiły dogodne schronienie podczas wylewów Wisły, na co pośrednio wskazuje licznie znajdowany, wielokulturowy ma- 10 Relacje