JEZIORO POWIDZKIE WCZORAJ I DZIŚ pod redakcją naukową BOGUMIŁA NOWAKA Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy Warszawa 2019 Książkę niniejszą dedykuję Moim Rodzicom SERIA PUBLIKACJI NAUKOWO-BADAWCZYCH IMGW-PIB Redakcja naukowa: Bogumił Nowak Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Państwowy Instytut Badawczy ul. Podleśna 61 01-673 Warszawa Recenzent: dr hab. Agnieszka Kolada, prof. IOŚ-PIB Opracowanie redakcyjne: Joanna Mrożek, Rafał Stepnowski Opracowanie graficzne i techniczne: Rafał Stepnowski Komitet Redakcyjny Wydawnictw IMGW-PIB prof. dr hab. Zbigniew Ustrnul − przewodniczący; dr hab. inż. Piotr Kowalczak; prof. dr hab. inż. Maciej Maciejewski; dr Leszek Ośródka; dr hab. inż. Bogdan Ozga-Zieliński, prof. nadzw.; prof. dr hab. inż. Kazimierz Różdżyński; mgr inż. Edmund Sieinski; mgr Rafał Stepnowski; dr hab. inż. Tamara Tokarczyk, prof. nadzw.; dr hab. inż. Tomasz Walczykiewicz, prof. nadzw.; dr hab. inż. Tamara Zalewska, prof. nadzw.; dr Michał Ziemiański ISBN: 978-83-64979-31-6 Adres redakcji: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej − Państwowy Instytut Badawczy 01-673 Warszawa, ul. Podleśna 61, tel. 22 56 94 510, e-mail: [email protected] Drodzy Czytelnicy Oddaję w Wasze ręce pracę, która podsumowuje dotychczasową wiedzę na temat tak bliskiego mi Jeziora Powidzkiego, z którym związane jest moje dzieciństwo i nad którym kształtowały się moje zainteresowania. Miałem wielkie szczęście, że wychowywałem się nad tym pięknym akwenem. Wędkując i żeglując na jego wodach, czy spacerując jego brzegami, obserwowałem przyrodę i ludzi, którzy z jeziorem są związani. Poranne mgły unoszące się nad taflą wody, skrzące się w czerwieni zachodzącego słońca fale, białe grzywacze odcinające się na tle ciemnych burzowych chmur, wielobarwna wstęga tęczy rozpięta nad zieloną kopułą przybrzeżnego lasu, czy gładkie lustro wody niezarysowane żadną zmarszczką w upalny bezwietrzny dzień – wszystko to oraz wiele innych niesamowitych scenerii i przeżyć pozostało w mojej pamięci, tworząc niezapomniany obraz Jeziora Powidzkiego. Dzięki wielu godzinom spędzonym nad jeziorem pokochałem wodę i przyrodę i pewnie dlatego w tej chwili zajmuję się tym na co dzień, próbując zrozumieć zjawiska związane z hydrosferą. Szukając odpowiedzi, wielokroć wracam nad Jezioro Powidzkie, które stało się źródłem moich inspiracji. Zawdzięczając mu tak wiele, postanowiłem się zrewanżować i pokazać innym jak ważną rolę odgrywał ten akwen w historii, kulturze, a przede wszystkim w przyrodzie Wielkopolski. Jednocześnie zależało mi na tym, aby ukazać zagrożenia dla Jeziora Powidzkiego i wskazać działania, które ochronią je i zachowają dla przyszłych pokoleń, w stanie w jakim znamy je teraz. Efektem jest właśnie ta książka, w której Jezioro Powidzkie odgrywa główną rolę, stanowiąc ogniwo łączące poszczególne rozdziały, na pozór niemające ze sobą wiele wspólnego – podobnie jak naukowcy, którzy pomogli mi przy jej pisaniu. Wierzę, iż dzięki niej ten wspaniały akwen stanie się bliższy wielu osobom, które nad nim wypoczywają i że otoczony zostanie należytym szacunkiem oraz ochroną. Bogumił Nowak SPIS TREŚCI I. Położenie Jeziora Powidzkiego ................................................................................................................ 9 Bogumił Nowak II. Morfogeneza rynny powidzko-ostrowskiej i jej otoczenia w ujęciu strukturalnym i paleogeograficznym ... 13 Wojciech Stankowski, Wojciech Włodarski III. Przemiany hydrograficzne Jeziora Powidzkiego i jego okolic ................................................................. 21 Bogumił Nowak, Anna Nadolna, Grzegorz Kowalewski IV. Morfometria Jeziora Powidzkiego ......................................................................................................... 31 Bogumił Nowak, Kamil Jawgiel, Anna Nadolna V. Reżim hydrologiczny Jeziora Powidzkiego i jego znaczenie w lokalnych systemach wodonośnych .......... 37 Bogumił Nowak VI. Reżim termiczny Jeziora Powidzkiego .................................................................................................. 49 Mariusz Ptak, Bogumił Nowak, Dominik Nowak VII. Zmienność i przebieg zjawisk lodowych na Jeziorze Powidzkim .......................................................... 55 Bogumił Nowak, Dominik Nowak, Mariusz Ptak VIII. Zmiany jakości wód Jeziora Powidzkiego w kontekście przekształceń środowiska przyrodniczego ...... 67 Bogumił Nowak, Tomasz Joniak, Daniel Lisek, Maciej Gąbka IX. Rośliny naczyniowe Jeziora Powidzkiego i jego okolic .......................................................................... 75 Julian Chmiel, Bogumił Nowak, Izabela Gezella-Nowak X. Zbiorowiska makrofitów i fitoplanktonu Jeziora Powidzkiego ................................................................ 99 Maciej Gąbka, Beata Messyasz, Daniel Lisek, Tomasz Joniak XI. Fauna Jeziora Powidzkiego ................................................................................................................... 113 Paweł Śliwa, Michał Białek, Bogumił Nowak XII. Walory krajoznawcze oraz przyrodnicze Jeziora Powidzkiego i jego najbliższej okolicy ........................ 125 Piotr Basiński, Bogumił Nowak XIII. Zagrożenia i ochrona wód Jeziora Powidzkiego .................................................................................. 137 Bogumił Nowak XIV. Wokół Jeziora Powidzkiego – dzieje osadnictwa do wczesnego średniowiecza ..................................... 151 Magdalena Kozicka, Andrzej Pydyn XV. Powidz i Jezioro Powidzkie w archeologii historycznej ......................................................................... 161 Mateusz Magalski, Andrzej Pydyn XVI. Nazwy związane z Jeziorem Powidzkim ............................................................................................. 169 Bogumił Nowak Bibliografia ................................................................................................................................................ 183 O autorach ................................................................................................................................................ 203 Załącznik 1. Plan batymetryczny Jeziora Powidzkiego i Powidzkiego Małego ............................................. 209 Bogumił Nowak I. POŁOŻENIE JEZIORA POWIDZKIEGO Jezioro Powidzkie położone jest w województwie wielkopolskim w odległości około 80 km na wschód od Poznania i około 35 km na północny zachód od Konina (rys. I/1). W całości znajduje się na terenie powiatu słupeckiego. Jego zachodnia część należy do gminy Powidz, a wschodnia – do gminy Ostrowite. W ujęciu fizycznogeograficznym Kondrackiego [2009] akwen wraz z okolicą włączone są do mezoregionu Pojezierza Gnieźnieńskiego (315.54), wyróżnionego w obrębie makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego (315.5) (rys. I/2). Z kolei według podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej Krygowskiego [1961], zmodyfikowanego przez Stankowskiego [1999], rejon Jeziora Powidzkiego wchodzi w skład Wysoczyzny Gnieźnieńskiej, a konkretniej morenowych Pagórków Powidzkich (rys. I/2). Jest to bardzo urozmaicony teren, w obrębie którego rozpoznać można różnorodne formy geomorfologiczne, charakterystyczne dla krajobrazu polodowcowego. Dominującą cechą rzeźby terenu jest, przebiegający z północnego zachodu na południowy wschód, pas wzniesień czołowomorenowych (rys. I/3), który stanowi wododział dla wód powierzchniowych w tym rejonie oraz strefę alimentacji wód podziemnych w tej części Pojezierza Gnieźnieńskiego. Drugim wyróż- niającym się elementem krajobrazu są, ciągnące się południkowo oraz z południowego zachodu na północny wschód, rynny glacjalne, wypełnione wodami jezior oraz dolinami odwadniających je rzek (rys. I/3). Otaczający teren wzniesiony jest na wysokości 98-132 m n.p.m. Najwyższe wzniesienia znajdują się na zachód od Powidza, pomiędzy Jeziorem Powidzkim i jeziorem Niedzięgiel, a najniżej położone jest zwierciadło wody rzeki Meszny, wypływającej z południowego krańca jeziora (rys. I/3). Podstawowymi glebami w zlewni jeziora są bielice i gleby rdzawe, wykształcone na piaskach oraz gleby płowe i kasztanowe rozwinięte na piaskach gliniastych i glinach piaszczystych. Ponad 50% tego obszaru stanowią wody i lasy, będące siedliskiem wielu cennych gatunków roślin i zwierząt. Na pozostałą część składają się pola i użytki zielone oraz tereny zabudowane. Największymi miejscowościami w najbliższym sąsiedztwie Jeziora Powidzkiego są: Powidz – zlokalizowany na jego zachodnim brzegu oraz Giewartów i Kosewo – położone po wschodniej stronie. W celu zachowania unikalnych wartości krajobrazowych i przyrodniczych omawiany teren objęty został ochroną w postaci Powidzkiego Parku Krajobrazowego, który w całości obejmuje Jezioro Powidzkie oraz pobli- skie akweny wraz z ich otoczeniem. Rejon włączono także do europejskiej sieci Natura 2000, wydzielając w jego obrębie Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk „Pojezierze Gnieźnieńskie” – PLH 300026. Wszystkie pobliskie akweny wraz z Jeziorem Powidzkim oraz otaczające je lasy i użytki rolnicze stanowią również podstawowe elementy Powidzko-Bieniszewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. 9 RYSUNEK I/1 Lokalizacja Jeziora Powidzkiego na tle województwa wielkopolskiego i ważniejszych miast regionu 10 RYSUNEK I/2 Położenie Jeziora Powidzkiego na tle jednostek fizycznogeograficznych i geomorfologicznych 11 RYSUNEK I/3 Rzeźba okolic Jeziora Powidzkiego [źródło: Nowak 2018, zmienione] 12 Wojciech Stankowski, Wojciech Włodarski II. MORFOGENEZA RYNNY POWIDZKO-OSTROWSKIEJ I JEJ OTOCZENIA W UJĘCIU STRUKTURALNYM I PALEOGEOGRAFICZNYM WPROWADZENIE