TÜRKİYE'DE LİBERALİZM: 1983 - 1989 TURGUT ÖZAL DÖNEMİ ÖRNEĞİ ÖZLEM EŞTÜRK MUSTAFA KEMAL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği'nin Kamu Yönetimi Anabilim Dalı İçin Öngördüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır HATAY TEMMUZ-2006 Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü'ne, Bu çalışma jürimiz tarafından Kamu Yönetimi Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan : Yrd. Doç. Dr. Nizam ÖNEN Üye : Yrd. Doç. Dr. Murat TEK Üye : Yrd. Doç. Dr. Zeynep ÖKTEN Kod No: Yukarıdaki imzaların adı geçen Öğretim Üyelerine ait olduğunu onaylarım. / /2006 Prof. Dr. Cemal YÜKSELEN Enstitü Müdürü i Sayfa No İÇİNDEKİLER i ÖZET iii ABSTRACT v ÖNSÖZ vii ÇİZELGELER LİSTESİ viii 1. GİRİŞ ....................................................................................................................... 1 1.1. Liberalizm ve Unsurları............................................................................... 2 1.1.1. Bireycilik......................................................................................... 4 1.1.2. Özgürlük.......................................................................................... 7 1.1.3. Sınırlı Devlet ................................................................................... 9 1.1.4. Piyasa Ekonomisi .......................................................................... 10 1.2. Liberalizmin Batıdaki Gelişimi ................................................................. 12 1.3. 1980'li Yıllarda Yeni Dünya Düzeni ve Neoliberalizm............................. 17 1.4. Türkiye'de Liberalizm................................................................................ 20 2. 12 EYLÜL ASKERİ DARBE DÖNEMİ VE ANAP'IN ORTAYA ÇIKIŞ SÜRECİ ..................................................................................................................... 28 2.1. 12 Eylül Hükümeti'nin Kuruluşu............................................................... 30 2.2. 1982 Anayasası ve Hazırlanma Süreci ...................................................... 33 2.3. Partileşme Süreci ve 1983 Milletvekili Seçimleri ..................................... 39 2.3.1. Anavatan Partisi'nin Kuruluş Süreci ............................................. 41 2.3.2. 6 Kasım 1983 Milletvekili Seçimleri ............................................ 44 3. BÖLÜM: 1983-1989 ÖZAL’IN BAŞBAKANLIĞINDA ANAP İKTİDARI ...... 47 3.1. Birinci ANAP Hükümeti ........................................................................... 47 3.2. 25 Mart 1984 Yerel Yönetim Seçimleri .................................................... 51 ii Sayfa No 3.3. 6 Eylül 1987 Siyasi Yasaklılar İçin Yapılan Referandum......................... 55 3.4. 29 Kasım 1987 Milletvekili Genel Seçimleri............................................ 56 3.5. İkinci ANAP Hükümeti ............................................................................. 57 3.6. 26 Mart 1989 Yerel Seçimleri ve Sonuçları .............................................. 59 4. ANAP LİBERALİZMİ .......................................................................................... 63 4.1. İktisadi Yönelimler .................................................................................... 63 4.1.1. 24 Ocak Kararları ve Sonuçları..................................................... 66 4.1.2. 1981-1983 Askeri Rejim Dönemi İktisat Politikaları ................... 70 4.1.3. 1984-1988 Arası ANAP Dönemi .................................................. 73 4.1.4. 1989 ve Sonrası Dönem ................................................................ 79 4.1.5. ANAP Dönemi Dış Ticaret Politikası ........................................... 88 4.2. Siyasi Yönelimler ...................................................................................... 92 4.2.1. Özal'ın Devlet Anlayışı ................................................................. 94 4.2.2. Özal Döneminde Bireysel ve Siyasal Özgürlükler........................ 98 4.2.3. ANAP'ın Muhafazakar Yönelimleri............................................ 101 4.2.4. Özal Dönemi Dış Politika ........................................................... 103 4.2.4.1. Dünyadaki ve Türkiye'deki Genel Durum...................... 106 4.2.4.2. AB İle İlgili Gelişmeler .................................................. 107 4.2.4.3. Türkiye'nin Komşularıyla İlişkileri ve Bölgesel İşbirlikleri .................................................................................... 109 5. SONUÇ ................................................................................................................ 117 KAYNAKÇA........................................................................................................... 120 iii ÖZET TÜRKİYE'DE LİBERALİZM: 1983 - 1989 TURGUT ÖZAL DÖNEMİ ÖRNEĞİ Özlem EŞTÜRK Kamu Yönetimi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Danışman: Yrd. Doç. Dr. Nizam ÖNEN Temmuz 2006, 128 Sayfa Türkiye'de devletçilik politikalarından vazgeçilerek neoliberal politikaların uygulandığı 1980'li yıllarda Özal önemli bir figür olmuştur. Özal, belki de Mustafa Kemal Atatürk'ten bu yana Türkiye'yi ekonomik ve siyasi anlamda en çok etkileyen lider olarak tarihte bir yer edinmiştir. Ortodoks bir istikrar programı olarak kabul edilen ve Turgut Özal tarafından hazırlanan 24 Ocak 1980 Kararlarıyla Türkiye "Liberal Ekonomi" dönemine girmiş, ekonomi dış rekabete açılmıştır. Bu dönemde ihracatta olumlu bir artış olmuş ancak serbest piyasa ekonomisi için sağlam siyasal, sosyal ve yasal altyapı sağlanamamıştır. Dışa açılma Türk sanayini güçlendirmeden, rekabet edecek duruma getirmeden ve kamu sektörüne bir düzenleme yapılmadan faiz, döviz ve sermaye serbestisi ile gerçekleştirilmiştir. Serbest piyasa atılımı başlatılmıştır. Ancak devletin bazı alanlarda müdahalesi devam etmiştir. Liberal ekonomik modelde devlet yatırımlarını üretken alanlardan çekerek bu alanları özel sektörün doldurması beklenirken, Özal döneminde özel sektörün üretken yatırımları yetersiz kalmış, özel girişimci sermayesini daha fazla kar getiren üretim dışı sermaye birikimine yönlendirmiştir. Özal iktidarı döneminde liberal ekonomik düzen için önemli girişimlerde bulunulduğu halde liberalizmin siyasi yönü yarım kalmıştır. Demokratik hak ve özgürlüklerin askıya alındığı, siyasi özgürlüklerin olmadığı, baskı ve otoritenin etkili olduğu bir dönemde uygulanan liberal ekonomik model siyasi iv liberalizmi getirmemiştir. Hatta ekonomik alanda gerçekleştirilen liberalizm özgürlüklerin baskı altına alınmasıyla mümkün olmuştur. Anahtar Kelimeler: Özal, Anavatan Partisi, 24 Ocak Kararları, 12 Eylül, neoliberalizm v ABSTRACT LIBERALISM IN TURKEY: EXAMPLE OF 1983 - 1989 TURGUT ÖZAL ERA Özlem EŞTÜRK Department of Public Administration, Master of Science Supervisor: Assist. Prof. Dr. Nizam ÖNEN July 2006, 128 Pages Özal has been a critical figure when Turkey abandoned the state socialism and adopted neoliberal politics in the 1980s. Arguably, Özal was the most influential political leader affecting Turkey in economic and political fields since Mustafa Kemal Atatürk earning a place in Turkish history. By January 24 Decisions, accepted as an orthodox stability program and prepared by Turgut Özal, Turkey has entered the "Liberal Economy" era and economy has been opened to foreign competition. There has been a positive increase in export during this period, but it could not provide a strong political, social and legal infrastructure for the free market economy. This has been done with freedom in interest rates, foreign currency, and capital without making Turkish industry stronger, without getting it ready to compete and without doing any regulation in state sector. Free market progress has been started. However state intervention at certain fields continued. In liberal economic model, state withdrawn its investments from productive fields to be filled by private sector, however, productive investments of private sector was insufficient, and private entrepreneurs invested their capital in to more profitable speculative type investment during Özal era. Important steps have been taken for liberal economic order while Özal was in power, but social side of liberalism was incomplete. A liberal economic model did not bring political liberalism since it was practiced while democratic rights and freedoms suspended, vi without having political freedoms and when oppression and authority effective. Liberalism accomplished in economic field was only possible by the oppression of freedoms. Keywords: Özal, Anavatan Party, January 24 Decisions, September 12, neoliberalism vii ÖNSÖZ Tez konumun belirlenmesinde ve çalışmamın her aşamasında bana yol gösteren değerli danışmanım Yrd. Doç. Dr. Nizam Önen'e teşekkür ederim. Ayrıca katkılarından dolayı Yrd. Doç. Dr. Şenol Adıgüzel'e, Yrd. Doç. Dr. Zeynep Ökten'e, Yrd. Doç. Dr. Murat Tek'e, Doç. Dr. Zehra Ayhan'a, Doç Dr. Fatih Evrendilek'e ve Yrd. Doç. Dr. Gülsün A. Evrendilek'e teşekkür ederim. Çalışmalarım esnasında her zaman yanımda olan, maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen sevgili eşim Yrd. Doç. Dr. Okan Eştürk'e babam A.Vahap Kargın'a, annem Özden Kargın'a ve kardeşlerim Öznur, Emel, Mustafa ve Gökan'a anlayış ve hoşgörülerinden dolayı sonsuz teşekkür ederim. viii ÇİZELGELER LİSTESİ Sayfa No Çizelge 1. 6 Kasım1983 Milletvekili Seçimi Genel Sonuçları 45 Çizelge 2 6 Kasım1983 Milletvekili Seçiminde Partilerin Oy ve Temsil Oranları 45 Çizelge 3. 25 Mart 1984 Yerel Seçim Genel Sonuçları 53 Çizelge 4. 25 Mart 1984 Yerel Seçimine Katılan Partiler ve Aldıkları Oy Oranları 53 Çizelge 5. 28 Eylül 1986 Milletvekili