T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH (GENEL TÜRK TAR İHİ) ANAB İLİM DALI SAFEV İ DEVLET TE ŞKİLATI (Tezkiretü’l-Mülük’e Göre) Doktora Tezi Zülfiye VEL İYEVA Ankara-2007 T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH (GENEL TÜRK TAR İHİ) ANAB İLİM DALI SAFEV İ DEVLET TE ŞKİLATI (Tezkiretü’l-Mülük’e Göre) Doktora Tezi Zülfiye VEL İYEVA Tez Danı şmanı: Prof. Dr. Üçler BULDUK Ankara-2007 II T.C. ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL BİLİMLER ENST İTÜSÜ TAR İH (GENEL TÜRK TAR İHİ) ANAB İLİM DALI SAFEV İ DEVLET TE ŞKİLATI (Tezkiretü’l-Mülük’e Göre) Doktora Tezi Tez Danı şmanı: Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası ……………………………………………. …………………….. ……………………………………………. …………………….. ……………………………………………. …………………….. ……………………………………………. …………………….. ……………………………………………. …………………….. ……………………………………………. …………………….. Tez Sınavı Tarihi …………………………………… III TÜRK İYE CUMHUR İYET İ ANKARA ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ MÜDÜRLÜ ĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranı ş ilkelerine uygun olarak toplanıp sunuldu ğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gere ği olarak, çalı şmamda bana ait olmayan tüm veri, dü şünce ve sonuçları andı ğımı ve kayna ğını gösterdi ğimi ayrıca beyan ederim. (……/……/2007) Tezi Hazırlayan Ö ğrencinin Adı ve Soyadı ……………………………. İmzası ……………………………. IV İÇİNDEK İLER KISALTMALAR ------------------------------------------------------------------------ IX ÖNSÖZ ------------------------------------------------------------------------ X GİRİŞ : TEZK İRETÜ’L-MÜLÜK VE D İĞ ER KAYNAKLAR HAKKINDA --- 1 1. BÖLÜM – SAFEV İ TAR İKATI VE SAFEV İLER İN S İYAS İ TAR İHİ -----15 A. Safevilerin Men şei ----------------------------------------------15 B. Türkmen Boyları --------------------------------------------- 32 C. Safevi Tarikatı ve Şiilik ----------------------------------------------69 D. Safevilerin Siyasi Tarihi ----------------------------------------------84 2. BÖLÜM – MERKEZ VE SARAY TE ŞKİLATI -------------------------------- 152 A. Hükümdar ve Unvanları ---------------------------------------------------- 152 B. Merkez Te şkilatı ve Divan-ı Âla Üyeleri -------------------------------- 155 Vezir-i Âzam ------------------------------------------------------------- 157 Vekil -----------------------------------------------------------------------172 Divanbeyi ------------------------------------------------------------- 176 Meclisnüvis --------------------------------------------------------------180 C. Devlethane Emirleri (Umera-i Devlethane) – Büyük Emirler (Umera-i Uzzâm) ------------------------------------------------------------------------------- 185 a. Emirler Meclisi (Umera-i Cengi) ---------------------------------- 186 Gurçiba şı ---------------------------------------------------- 188 Kullara ğası ---------------------------------------------------- 196 Tüfenkçia ğası -----------------------------------------------------198 Eşika ğasıba şı ---------------------------------------------------- 200 b. Di ğer Büyük Emirler ------------------------------------------- 203 Emir şikarba şı ---------------------------------------------------- 203 Emirahurba şı ---------------------------------------------------- 205 Emirahurba şı-i Cilov ---------------------------------- 205 Emirahurba şı-i Sahra ---------------------------------- 206 Ç. Safevi Saray Hizmetlileri - Mukarreb el-Hakan ve Mukarreb el-Hazret-- 208 a. Mukarreb el-Hakan ------------------------------------------- 208 Hacesera ---------------------------------------------------- 209 Hekimba şı ---------------------------------------------------- 213 Müneccimba şı ---------------------------------------------------- 215 Muayyer el-Memalik ------------------------------------------- 217 Mün şi el-Memalik ------------------------------------------- 220 Mühürdar-ı Mühr-i Hümayun ------------------------- 224 Mühürdar-ı Mühr-i Şeref Nefaz ------------------------- 226 Devatdaran ---------------------------------------------------- 226 b. Mukarreb el-Hazret ------------------------------------------- 227 b.a. E şika ğasıba şı-i Harem ve Emrindekiler ------------- 227 Yasavulan-ı Sohbet ---------------------------------- 230 Eşika ğası-i Meclis ---------------------------------- 233 Kapucular ------------------------------------------- 233 b.b. Nazır-ı Büyutat ve Saray İş letmeleri ----------------- 233 II b.c. Sahipcemler ------------------------------------------- 245 1. Hazine-i Âmire - Hazinedar ve Kilitdar -------- 245 2. Cebbedarba şı ----------------------------------------- 246 3. Kıyçacıhane-i Hassa -------------------------------- 246 4. Kıyçacıhane-i Umerai ------------------------------- 246 5. Ferra şba şı --------------------------------------------- 248 6. Sahipcem-i Meyvehane------------------------------ 249 7. Sahipcem-i Ğanat ------------------------------------ 249 8. Sahipcem-i Abdarhane ------------------------------ 249 9. Sahipcem-i Şuturhan -------------------------------- 249 10. Sahipcem-i Kahvehane ---------------------------- 250 11. Tahvildaran-ı İmaret ------------------------------- 250 12. Sahipcem-i Rikaphane ---------------------------- 251 13. Sahipcem-i Me şelhane ---------------------------- 254 14. Sahipcem-i Anbar ---------------------------------- 255 15. Sahipcem-i İstabl ----------------------------------- 255 16. Sahipcem-i Şerbethane-i Hassa ------------------ 255 17. Darrabiba şı – Zergerba şı -------------------------- 256 18. Sarrafba şı -------------------------------------------- 257 D. Di ğer Saray Hizmetlileri ve Atölyeleri ------------------------------------------- 258 Saraydar ---------------------------------------------------------------------- 258 Sofracıba şı ---------------------------------------------------------------------- 258 Tu şmalba şı ---------------------------------------------------------------------- 259 Kapçacıba şı ---------------------------------------------------------------------- 260 III Şireciba şı ---------------------------------------------------------------------- 260 Ba ğbanba şı ---------------------------------------------------------------------- 261 Cübbedarba şı ---------------------------------------------------------------------- 261 Ça şnigirba şı ---------------------------------------------------------------------- 261 Çinikasehane ---------------------------------------------------------------------- 262 Şirehane ---------------------------------------------------------------------- 262 E. Büyük Mustevfiler, Mün şiler ---------------------------------------------------- 264 Mustevfi el-Memalik ---------------------------------------------------- 264 Mustevfi –i Bakaya ------------------------------------------------------ 269 a. Defterhane-i Hümayun-ı Âla’nın Muhtesip ve Mün şileri ---------------- 272 1. Nazır-ı Defterhane-i Hümayun-ı Âla ------------------------------- 274 2. Daruge ------------------------------------------------------------------ 275 Daru ğe-i Ferraşhane ve Dareu ğe-i Defterhane -------------- 276 Ehdas -------------------------------------------------------------- 277 3. Dört Büyük Ordunun Vezir ve Mustevfileri ----------------------- 278 4. Le şkernüvis ve Serhatnüvis ------------------------------------------ 278 5. Zabıtanüvis ------------------------------------------------------------- 281 6. Sahip-i Tevcih --------------------------------------------------------- 282 7. Defterdar-ı Defterhane-i Hümayun-ı Âla -------------------------- 285 8. Azabba şı ---------------------------------------------------------------- 285 9. Zabıt-ı Du şkek-i Vekil ------------------------------------------------ 285 10. Avarecenüvis --------------------------------------------------------- 285 11. Pe şke şnüvis ----------------------------------------------------------- 289 12. Sahipnasak ------------------------------------------------------------ 291 IV 13. Nazır-ı Muhassal ----------------------------------------------------- 292 3. BÖLÜM – TA ŞRA TE ŞKİLATI --------------------------------------------------- 294 A. Memalik-i Mahruse ve Eyalet Vezirleri --------------------------------- 294 B. Devlethane Dı şındaki Emirler (Umera-i Gayri devlethane)--------- 298 a. Vali ---------------------------------------------------------------------- 299 b. Beylerbeği -------------------------------------------------------------- 301 c. Hanlar ve Sultanlar --------------------------------------------------- 308 4. BÖLÜM – EKONOM İK YAPI --------------------- ------------------------------- 310 A. Toprak Mülkiyeti ve Çe şitleri --------------------------------------------- 311 a. Divan-ı Memalik – Divan-ı Hassa ve Önemli Görevliler -------- 313 Vezir-i İsfahan --------------------------------------------------- 316 Vezir-i Mustevfi-i Serkar-i İntikali --------------------------- 316 b. Vakıf Arazileri -------------------------------------------------------- 317 Vacibi ve Sünneti Vakıflar ------------------------------------- 319 Vezir-i Mevkufat ------------------------------------------------ 320 Mustevfi-i Mevkufat -------------------------------------------- 320 Defter-i Mevkufat ----------------------------------------------- 321 c. Soyurgal ---------------------------------------------------------------- 321 d. Tiyul -------------------------------------------------------------------- 325 B. Ticaret ve Zanaat ------------------------------------------------------------ 327 Kentler ve Bazı Görevliler ---------------------------------------------- 330 Darga /Daruge ---------------------------------------------------